ص:2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص:3

شیرین، پیراسته از تعقیدات در اختیار نسل جوان قرار داده علاوه بر این آنان را به نوشتن کتابی در موضوعی که منابع را در اختیارشان قرار داده دعوت می کند. از مؤسسه مذکور دیدار کوتاهی داشتیم، از کار و پشتکار و هدفمند بودن آثارشان اعجاب و تحسینم شعله ور شد، از خداوند منان افاضه بیشتر و توفیق افزونی برایشان خواستارم. به امید آنکه در مراحل غیرتفسیری هم از معارف اسلامی درهای وسیعی برویشان گشاده شود.

آمین رب العالمین .

21 ربیع الثانی 1425

1 خرداد 1383

ابوالقاسم خزعلی

ص:6

در برخی از آیات قرآنی یاد حیوانات با حوادث تاریخی (1) همراه است که عبرت آموز می باشد ، در بعضی از آیات به آنها مَثَل زده شده تا برای مردم حکمت و موعظه حسنه باشد و یا با آنها کفّار و سرکشان را به مبارزه طلبیده است .(2)

عنایت قرآن به حیوانات اهلی کشاورزی به حدّی است که در برخی از آیات(3) به آن حیوانات سوگند یاد کرده و اهمیت ویژه این نعمت الهی را با آوردن وصف هایی از آنها ذکر کرده است .

قرآن کریم به حشرات نیز توجه خاصّی داشته و دو سوره

ص:8

قرآنی به نام حشرات نامگذاری شده است . (نَمْل ، نَحْل).

به طور کلی اسامی 30 نوع حیوان در 52 سوره قرآن کریم و 154 آیه یاد شده است و در همه این آیات از فایده و ضرر و حکمت و پند و اندرز سخن به میان آمده است.

در سُوَر قرآنی از سوره «بَقَرَه» به عنوان بزرگ ترین سوره که 286 آیه دارد و از سوره «فیل» به عنوان یکی از کوچک ترین سوره که 5 آیه دارد می توان یاد کرد .

در قرآن کریم به نام برخی از حیوانات اشاره شده است و از ذکر نام آن حیوانات اهداف بخصوصی از قبیل حلیّت و حرمت حیوانات ، طهارت و نجاست حیوانات ، بارکشی از حیوانات ، علم و شعور حیوانات ، تفکّر در خلقت آنها و داستان و تشبیه را مورد عنایت قرار داده است . شش سوره از قرآن به نام

حیوانات نام گذاری شده که عبارتند از : بَقَرَة (گاو) ، اَنعام (چهارپایان) ، نَحل (زنبور عسل) ، نَمل (مورچه) ، عنکبوت و فیل .

ص:9

منظور قرآن از ذکر مباحث مختلف مربوط به حیوانات این است که انسان نعمت ها و کرامت های الهی را به دست فراموشی نسپارد و به یاد داشته باشد که خدای تعالی چگونه از منبعی واحد مانند چهارپایان برای او خوراک ، پوشاک و سایر مایحتاجش را فراهم آورده و فضل و رحمتش را شامل حالش گردانیده است .(1)

با مطالعه این اثر شما با شگفتی ها و زیبایی ها و راز و رمزهای نهفته در زندگی حیوانات آشنا می شوید . امید که این خدمت کوچک در اشاعه معارف قرآنی مقبول درگاه احدیّت واقع گردد .

ص:10

لازم است از سرکار خانم ابراهیم پور و دو فرزند قرآن پژوه ایشان محمّد و ندا شیخ حسنی که این پژوهش موضوعی قرآنی را انجام داده اند تشکر و قدردانی نموده و برای آنها و همه خوانندگان این اثر ارزنده آرزوی اخلاص در عمل و حُسن عاقبت را از درگاه ایزدمنان آرزو نمایم .

دکتر محمد بیستونی

رئیس هیئت مدیره مؤسسه قرآنی تفسیر جوان

تهران 14/7/1384 اول رمضان المبارک 1426

(12) مقدمه

ص:11

ردیف -نام قرآنی -نام فارسی- تکرار -آدرس آیه و سوره

7- بَقَر گاو 3 بار 70 بقره ؛ 144 ، 146 انعام

8- بَقَرَة گاو ماده 4 بار 67،68،69،71 بقره

9- بَقَرات جمع بَقَرَة : گاوها 2 بار 43،46 یوسف

10- ثُعبان اژدها ، مار بزرگ 2 بار 107 اعراف ؛ 32 شعراء

11- جانّ مار زرد 2 بار 10 نمل ؛ 31 قصص

12- جَراد ملخ 2 بار 133 اعراف ؛ 7 قمر

13- جَمَل شتر 1 بار 40 اعراف

14- جِمالَة جمع جَمَل : شتران 1 بار 33 مرسلات

15- جِیاد جمع جَواد: اسبان تیزرو 1 بار 31 ص

16- حِمار الاغ 2 بار 259 بقره ؛ 5 جمعه

ص:13

ردیف -نام قرآنی -نام فارسی- تکرار -آدرس آیه و سوره

17- حُمُر جمع حِمار : خران 1 بار 50 مدّثّر

18- حَمیر جمع حِمار : خران 2 بار 19 لقمان ؛ 8 نحل

19- حُوت ماهی بزرگ (نهنگ) 5 بار 142 صافات ؛ 48 قلم؛ 61،63 کهف؛ 163 اعراف

20- حَیّة مار 1 بار 20 طه

21- خَنازیر جمع خنزیر : خوک ها 1 بار 60 مائده

22- خِنْزیر خوک 4 بار 173 بقره؛ 145 انعام؛ 3 مائده ؛ 115 نحل

23- خَیْل اسم جمع : اسب ها 7بار 64 اسراء؛14 آل عمران؛60انفال؛1،2؛عادیات؛ 9 حشر؛ 8 نحل

24- دابَّةُ الاَرض موریانه 1بار 14 سبأ

25- ذِئب گرگ 3 بار 13 ، 14 ، 17 یوسف

26- ذِبْح در اینجا مراد قوچ است 1 بار 107 صافّات

ص:14

ردیف -نام قرآنی -نام فارسی- تکرار -آدرس آیه و سوره

27- ذُباب مگس 2 بار 73 حج

28- ذی ظُفُر حیوانات ناخن دار 1 بار 146 انعام

29- سَلوی نوعی پرنده یا مرغ 3 بار 160 اعراف ؛ 80 طه ؛ 57 بقره

30- صافِنات اسب های بسیار تندرو 1 بار 31 ص

31- ضَأْن بره 2 بار 142 و 143 انعام

32- ضَفادِ ع جمع ضِفْدِع : قورباغه 1 بار 133 اعراف

33- طائِر پرنده 5 بار 131 اعراف ؛ 38 انعام ؛ 47 نمل ؛ 19 یس ؛ 13 اسراء

34- طَیْر پرنده 17 بار 49 آل عمران ؛ 79 انبیاء ؛ 260 بقره ؛ 31 حج ؛ 10 سبأ ؛ 19 ص

110 مائده ؛ 19 ملک ؛ 79 نحل ؛ 16، 17، 20 نمل ؛ 41 نور

36 ، 41 یوسف ؛ 21 واقعه ، 3 فیل

35- عِجْل گوساله 10بار 51،54،92،93 بقره؛ 153 نساء؛ 148،152 اعراف؛ 26 ذاریات؛ 88 طه؛ 69 هود

ص:15

ردیف -نام قرآنی -نام فارسی- تکرار -آدرس آیه و سوره

36- غَنَم گوسفند 2 بار 78 انبیاء؛ 146 انعام

37- عِشار شتر 1 بار 4 تکویر

38- غُراب کلاغ 2 بار 31 مائده

39- فَراش ملخ 1 بار 4 قارعه

40- فیل بزرگ ترین حیوان خشکی 1بار 1 فیل

41- قِرَدَة بوزینه 3 بار 65 بقره ؛ 60 مائده ؛ 166 اعراف

42- قَسْوَرَة شیر 1 بار 51 مدّثّر

43- قُمَّل جمع قَمْل:کنه ها،شپش ها 1 بار 133 اعراف

44- کَلْب سگ 6 بار 176 اعراف ؛ 18 ، 22 کهف؛ 4 مائده

45- مَعْز بز 1 بار 143 انعام

ص:16

ردیف -نام قرآنی -نام فارسی- تکرار -آدرس آیه و سوره

46- ناقه شتر ماده 7 بار 73 ، 77 اعراف ؛ 59 اسراء ؛ 27 قمر ؛ 64 هود ؛ 155 شعراء ؛ 13 شمس

47- نَحْل زنبورعسل 1 بار 68 نحل

48- نَعْجَة میش 4 بار 23 ، 24 ص

49- نَمل مورچه ، موریانه 3 بار 18 نمل

50- نون ماهی بزرگ (وال) 1 بار 87 انبیاء

51- وُحوش حیوانات 1 بار 5 تکویر

52- هُدْهُدْ نام پرنده ای است 1 بار 20 نمل

ص:17

در قرآن کریم در بعضی از آیات نام حیوانات به صورت واضح ذکر شده است . مانند : بقرة (گاو) جَمَل (شتر) غُراب (کلاغ) ذُبابَة (مگس) و ... .

در برخی از آیات به صورت رمزی ذکر شده است مانند : دابَّةُ الارض(1)که منظور موریانه می باشد و دَوّاب(2) که به چهارپایان اطلاق می شود و بُدْن (3)به معنی شتر و گاو قربانی است .

در برخی از آیات نام حیوان همراه با منافع آن ذکرشده است مانند نحل و عسل، (4) انعام و گوشت و پوست و شیرشان . (5)

ص:18

در بخش دیگری از آیات به ذکر فرآورده های حیوان اکتفا شده است : مانند لؤلؤ(1)(مروارید) و مرجان (جاندار دریایی) .

حیوان بیابانگردی چون شتر را آیه ای از آیات خلقت دانسته و شکل عجیب شتر را مایه افتخار می داند و از انسان خواسته شده که در خلقت شتر خوب بنگرد و از توانایی ها و محاسن آن یاد کند .

و جالب این که پشت سر آن اشاره به عظمت آفرینش آسمان و سپس کوه ها و بعد زمین شده است و قرار گرفتن شتر در کنار این امور ، خود دلیل بر اهمیّت خلقت این حیوان چهارپا است .

کرد : زمانی که مردم به پرستش گوساله سامری می پرداختند و از یاد خدا غافل بودند و حضرت موسی برای هدایت این قوم به خداپرستی مشغول بود .

ناقة (1) (شتر ماده) که در قوم صالح دیده شد . مردم از حضرت صالح معجزه ای خواستند و گفتند : اگر تو پیامبر خدایی پس معجزه ای به ما نشان بده ، ایشان به طرف کوهی ایستاد و به کوه اشاره کرد کوه باز شد و شتری قرمز رنگ از آن خارج شد ولی آن مردم هوی پرست به آن پیامبر عظیم الشأن ایمان نیاورده و آن شتر را کشتند .

داستان حوت (2)(ماهی بزرگ) و یونس که حضرت یونس از ارشاد قوم خود

ناامید شد به سوی دریا رفت و در اثر طوفانی که در دریا بوجود آمد وجود

ص:21

او را مایه این طوفان دانسته و او را به دریا افکندند و طعمه ماهی بزرگی (حوت) شد و بعد از مدّت ها از شکم ماهی سالم به جزیره ای فرستاده شد ... .

ماجرای هابیل و قابیل فرزندان آدم که با هم ناسازگاری داشتند و بر سر موضوعی قابیل هابیل را با تخته سنگی بزرگ کشت ولی نمی دانست جسد او را چه کار کند و خداوند کلاغی فرستاد(1)قابیل دید که کلاغ ، گردویی را در زمین

خاک می کند و او نیز این کار را از کلاغ آموخت و برادر خود هابیل را با همین روش دفن کرد .

در اصحاب کهف که سیصد سال قمری در غاری ، به امر خدا به خوابی

ص:22

طولانی فرو رفتند و همراه آنها نیز سگی بود که به خواب رفته بود و هنگامی که از خواب بیدار شده بودند تصوّر می کردند نیم روزی بیش در خواب نبوده اند و از دست ظالمان زمان خود جان سالم به در برده بودند . این ماجرا عبرتی بود برای دیگران در قدرت پروردگارشان .(1)

داستان ابرهه و فیل سواران و مرغان آسمانی که بر منقار خود سجّیل (گلوله های گلی) داشتند که این مرغان گلوله ها را بر سر فیل سوارانی که برای

دنیای حیوانات (25)

تخریب خانه خدا آمده بودند زدند و همه را یک جا نابود ساختند .(2)

داستان حضرت موسی و مار بزرگ (ثعبان) که برای اثبات پیامبری خود به فرمان خدا عصای خویش را به زمین می افکند و به ماری بزرگ تبدیل

ص:23

می شد و این ها همه از قدرت بی انتهای خدای یکتا می باشد . (1)

گوسفند و میش ، یک جفت ( نر و ماده ) و از بز یک جفت ( نر و ماده ) ».

پس از ذکر این چهار زوج ، بلافاصله به پیامبرش دستور می دهد که ؛ « از آن ها صریحا بپرسد : آیا خداوند نرهای آن ها را حرام کرده یا ماده ها را » «قُلْ الذَّکَرَیْنِ

حَرَّمَ اَمِ الاُْنْثَیَیْنِ» . « یا حیواناتی که در شکم میش ها یا بزهای ماده است » «اَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَیْهِ اَرْحامُ الاُْنْثَیَیْنِ » . بعد اضافه می کند : « اگر راست می گویید و بر تحریم هریک از این حیوانات از روی علم و دانش دلیلی دارید ، به من خبر دهید » «نَبِّؤوُنی بِعِلْمٍ اِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ».

ص:26

ص:27

ص:28

گفتند: نترس ، دو نفر شاکی هستیم که یکی از ما بر دیگری تعدی کرده ، اکنون در میان ما به حق داوری کن و ستم روا مدار و ما را به راه راست هدایت فرما .(1)

«اِنَّ هذا اَخی لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً وَ لِیَ نَعْجَةٌ واحِدَةٌ فَقالَ اَکْفِلْنیها وَ عَزَّنی فِی الْخِطابِ»

این برادر من است ، نود و نه میش دارد و من یکی بیش ندارم ، اما او اصرار می کند که این یکی را هم به من واگذار و از نظر سخن بر من غلبه کرده است .(2)

«قالَ لَقَدْ ظَلَمَکَ بِسُؤالِ نَعْجَتِکَ اِلی نِعاجِهِ وَ اِنَّ کَثیرا مِنَ الْخُلَطاءِ لَیَبْغی بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ اِلاَّ الَّذینَ امَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ وَ قَلیلٌ ما هُمْ وَ ظَنَّ داوُدَ

اَنَّما فَتَنّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَ خَرَّ راکِعا وَ اَنابَ»

ص:30

( داوود ) گفت : مسلما او با درخواست یک میش تو برای افزودن آن به میش هایش بر تو ستم کرده و بسیاری از دوستان به یکدیگر ستم می کنند ، مگر آن ها که ایمان آورده اند و عمل صالح دارند ، اما عده آنان کم است . داوود متوجه شد ما او را ( با این ماجرا ) آزموده ایم، از پروردگارش طلب آمرزش نمود و به سجده افتاد و توبه کرد .(1)

افرادی به عنوان دادخواهی از محراب داود بالا رفتند و نزد او حاضر شدند : او نخست وحشت کرد ، سپس به شکایت شاکی گوش فرا داد که یکی از آن دو 99

گوسفند ماده داشته و دیگری فقط یک گوسفند ، در حالی که صاحب نود و نه گوسفند از برادرش تقاضا داشته که یکی را هم به او واگذار کند ، او حق را به شاکی داد و این تقاضا را ظلم و تعدی خواند ، سپس از کار خود پشیمان گشت و

ص:31

از خداوند تقاضای عفو کرد و خدا او را بخشید .

منتهی در اینجا دو تعبیر قابل دقّت است : یکی مسأله «آزمایش» و دیگری مسأله «استغفار و توبه» .

قرآن در این دو قسمت روی نقطه مشخصی انگشت نگذاشته ، اما با توجه به قرائن موجود در این آیات و روایات اسلامی که در تفسیر این آیات آمده ، داود اطلاعات و مهارت فراوانی در امر قضا داشت و خدا می خواست او را آزمایش کند، لذا یک چنین شرایط غیرعادی (وارد شدن بر داود از طریق غیرمعمول از بالای

محراب) برای او پیش آورد ، او گرفتار دستپاچگی و عجله شد و پیش از آنکه از طرف مقابل توضیحی بخواهد داوری کرد ، هرچند داوری عادلانه بود .

گرچه او به زودی متوجه لغزش خود شد و پیش از گذشتن وقت جبران نمود ، ولی هرچه بود کاری از او سر زد که شایسته مقام والای نبوت نبود ، لذا از این «ترک اولی» استغفار کرد ، خداوند هم او را مشمول عفو و بخشش قرار داد .

ص:32

ص:33

ص:34

دست به سوی غذا نمی برند ) گفت: آیا شما غذا نمی خورید ؟(1)بسیار می شود که بعضی از افراد خشک ، سخاوت و بلند نظری را با اسراف و تبذیر اشتباه می کنند و خست و تنگ نظری را با مسأله زهد و پارسائی .

قرآن در آیات فوق و آیات سوره هود ، این حقیقت را فاش بیان کرده که پذیرایی از مهمان به طور گسترده و معقول هرگز مخالف شرع نیست ، بلکه چون پیامبری دست به چنین کاری زده است دلیل بر محبوبیّت آن است ولی البته آن گونه پذیرایی که شعاعش دیگران را هم دربرگیرد ،

آن چنان که رسم افراد شریف سخاوتمند است .

خداوند هرگز بهره گیری از مواهب زندگی را تحریم نکرده و داشتن اموال حلالی را همانند ابراهیم که دیگران هم از آن بهره گیرند عیب نشمرده است .

ص:36

ابراهیم علیه السلام با آن اموال سرشار هرگز از یاد خدا غافل نشد و هیچ وقت دلبستگی اسارت گونه به آن نیافت و در هیچ زمان منافع آن را منحصر به خود نساخت .

گوساله پرستی

«وَ لَقَدْ جاءَکُمْ مُوسی بِالْبَیِّناتِ ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ اَنْتُمْ ظالِمُونَ»

( و نیز ) موسی آن همه معجزات را برای شما آورد ( چرا شما ) بعد از آن گوساله را انتخاب کردید و با این کار ستم نمودید ؟(1)

«وَ اِذْ اَخَذْنا میثاقَکُمْ وَ رَفَعْنا فَوْقَکُمُ الطُّورَ خُذوُا ما اتَیْناکُمْ بِقُوَّةٍ وَ اسْمَعُوا قالُوا سَمِعْنا وَ عَصَیْنا وَ اُشْرِبُوا فی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِکُفْرِهِمْ قُلْ بِئْسَ ما یَأْمُرُکُمْ بِهِ ایمانُکُمْ اِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینَ» ( و نیز ) از شما پیمان گرفتیم و کوه طور را بالای سر شما برافراشتیم ( و به شما گفتیم ) این دستوراتی را که به شما داده ایم ،

ص:37

محکم بگیرید و درست بشنوید ، شما گفتید: شنیدیم و مخالفت کردیم و دل های آن ها با محبّت گوساله بر اثر کفر ، آبیاری شد، بگو : چه فرمان بدی ایمان شما به شما می دهد ، اگر ایمان دارید ؟(1)

آری شرک و دنیاپرستی که نمونه آن عشق به گوساله طلائی سامری بود در تار و پود قلب قوم بنی اسرائیل نفوذ کرد و در سراسر وجودشان ریشه دواند و

به همین دلیل خدا را فراموش کردند . شگفتا! این چگونه ایمانی است که هم با کشتن پیامبران خدا می سازد و هم گوساله پرستی را اجازه می دهد و هم میثاق های محکم الهی را به دست فراموشی می سپرد ؟!

جمله «قالُوا سَمِعْنا وَ عَصَیْنا» (ما شنیدیم و معصیت کردیم) به این معنی نیست که آنها این سخن را به زبان جاری کردند ، بلکه ظاهرا منظور این است که

ص:38

آنها با عمل خود این واقعیت را نشان دادند و این یک نوع کنایه زیبا است که در سخنان روزمره نیز دیده می شود .

جمله «وَ اُشْرِبُوا فی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ» نیز کنایه جالبی را منعکس می کند که بیان گر حال قوم یهود است . توضیح این که ؛ کلمه « اِشْراب » همان گونه که از « مفردات راغب » برمی آید ، دو معنی دارد ؛ اگر از باب « اَشْرَبْتُ الْبَعیرَ » باشد ،

یعنی ریسمان را به گردن شتر بستم ، بنابراین معنی جمله بالا این می شود که ؛ ریسمانی محکم از علاقه و محبّت قلب آن ها را با گوساله ارتباط داده بود . و اگر از ماده « اِشْراب » به معنی آبیاری کردن یا دیگری را آب دادن باشد و در این صورت کلمه « حُبّ » در تقدیر خواهد بود و معنی جمله ، روی هم رفته چنین است ؛ بنی اسرائیل قلوب خود را با محبت گوساله سامری آبیاری کردند . این جزء عادات عرب است که هرگاه علاقه ای سخت و یا کینه زیادی نسبت به چیزی را بخواهند، برسانند، تعبیری همانند تعبیر بالا می آورند . ضمنا از

ص:39

تعبیر فوق نکته دیگری نیز استفاده می شود و آن این که نباید از این کارهای نادرست بنی اسرائیل تعجّب کرد ، زیرا اعمال محصول سرزمین قلب آن ها است که با آب شرک آبیاری شده و چنین سرزمینی که با چنان آبی ، آبیاری شود ،

محصولی جز خیانت و قتل پیامبران و گناه و ظلم نخواهد داشت. اهمیّت این موضوع وقتی روشن تر می شود که به زشتی قتل و کشتار انسان در آیین یهود که با اهمیّت خاصی از این موضوع سخن گفته ، توجّه گردد ، آیین یهود به قدری این جنایت را بد می دانست که بنابه نوشته « قاموس کتاب مقدس » ، صفحه 687 ؛ « قتل عمد و قباحت آن به طوری در نزد اسرائیلیان اهمیّت داشت که به مرور ایام با بست نشستن در شهرهای بست و یا ملتجی شدن به اماکن مشرّفه سبب استخلاص و برائت ذمّه قاتل نمی شد ، بلکه در هر صورت وی را قصاص می نمودند ». این است معنی کشتن انسان ها از نظر تورات ، تا چه رسد به کشتن پیامبران خدا.

ص:40

ص:41

ص:42

(46) دنیای حیوانات

ماجرا چنین بود که یک نفر از بنی اسرائیل به طرز مرموزی کشته می شود ، در حالی که قاتل به هیچ وجه معلوم نیست .در میان قبایل و اسباط بنی اسرائیل نزاع درگرفته می شود ، هریک آن را به طایفه و افراد قبیله دیگر نسبت می دهد و خویش را تبرئه می کند ، داوری را برای فصل خصومت ، نزد موسی می برند و حلّ مشکل را از او خواستار می شوند و چون از طرق عادی، حلّ این قضیه ممکن نبود و از طرفی ادامه این کشمکش ، ممکن بود منجرّ به فتنه عظیمی در میان بنی اسرائیل گردد ، موسی با استمداد از لطف پروردگار از طریق اعجازآمیزی ، به حلّ این مشکل می پردازد.

بدین ترتیب که بعد از جریانات مفصلّی که در آیات 67 تا 74 سوره بقره به آن

اشاره شده، با زدن قسمتی از گاو ذبح شده به بدن مقتول، وی زنده شده و قاتل خود را معرفی می کند.

ص:44

ص:45

ص:46

(50)

مقاومت می کند و به همین دلیل بهترین مرکب برای پیمودن بیابان های خشک و سوزان است و از این رو شتر را (کشتی بیابان) نامیده اند . چراکه او می تواند مواد غذایی و آب را برای مدّت زیادی در خود ذخیره کند و در مصرف آن نیز صرفه جویی نماید . شترها با آن که درشت اندام و نیرومندند امّا بسیار مطیع و زود رام و تربیت پذیرند و عرب چادرنشین در سیر کردن شکم شتر هرگز دچار سختی و زحمت نمی شد . زیرا این حیوانات بر تشنگی و گرسنگی بسیار صبورند و اگر به چَرا بروند از بیابان های مملوّ از علف های خوش طعم و بدطعم

گرفته تا گیاهانی که دیگر حیوانات از آنها روی برمی گردانند و انواع خارها ، شکم خود را سیر می کنند و هنگامی که به آبشخوری(1)برسند با یک وعده رفع

ص:48

عطش ، برای روزهای زیادی از آب بی نیاز خواهند بود . فرماندهان عرب برای سیراب کردن لشکریان خویش از شترها استفاده می کردند ، به این نحو که شترها را به آبشخورها می رساندند و پس از سیراب کردنشان به طی مسافت های طولانی در صحرا می پرداختند و هر زمان که نیاز به آب یا غذا داشتندبانحرکردن (1) آنها ودسترسی به آب ذخیره شده درشکمشان ازگوشتشان

نیزاستفاده می کردند .

2- علاوه بر نوع غذا ، عجیب تر اینکه در میان طوفان های پر گرد و غبار و مملوّ از شن که چشم و گوش انسان را کور و کر می کند ، می تواند به راه خود ادامه دهد ، شتر دارای دو پلک است و همین موضوع به او در

ص:49

طوفان ها کمک می کند . او می تواند گوش های خود را از گرد و شن مصون سازد . شتر در شب های تاریک نیز به خوبی راه را پیدا می کند .

3- چهارپایان مختلفند ، بعضی استفاده گوشتی دارند ، بعضی به موقع سواری مورد استفاده قرار می گیرند ، بعضی فقط از شیرشان استفاده می شود و برخی برای باربری و سواری . ولی در شتر ، تمام این جهات ، جمع شده

است و برای سواری ، باربری و تولید شیر و گوشت و پشم آن مورد استفاده قرار می گیرد .

دیگر نیست . بعضی ها نوشته اند این به خاطر قدرت عجیبی است که در گردن دراز او نهفته شده که طبق قانون فیزیکی (اهرمها) که برای نخستین بار به وسیله (ارشمیدس) کشف شد عمل می کند ، می گویند : ارشمیدس می گفت : من اگر نقطه اتکائی در خارج از کره زمین پیدا کنم با یک اهرم بزرگ می توانم تمام این کره را

از جا تکان دهم ! و در واقع همین است که گردن شتر با توجّه به نقطه اتکای آن که پاهای جلو می باشد حکم یک اهرم را پیدا می کند و با یک تکان سریع و محکم باری را که بر پشت او است سبک می سازد و به شتر اجازه می دهد که بتواند پاهای عقب را آزاد کرده و برخیزد !!

این ها و شگفتی ها و ویژگی های دیگر سبب شده که به عنوان آیتی از آیات بزرگ خدا روی آن تکیه شود، نه فقط به خاطر اینکه شتریکی از ارکان مهم زندگی اعراب بوده .

ص:51

چه کسی می تواند این همه شگفتی و برکات را در یک موجود بیافریند؟ و سپس آن را چنان رام سازد که اگر کودک خردسالی مهار یک قطار شتر را دردست گیرد می تواند آن را از جایی به جایی دیگر ببرد و آوازهای موزون

در شتر اثر می گذارد و او را به شور و نشاط و ذوق و حرکت وامی دارد .(1)

اولین کسی که این شیوه را ابداع کرد «خالد بن ولید» بود که از صحرای شام می گذشت و این کار را تجربه کرد . در قرآن : سوره نحل آیه 66 و سوره غاشیه آیه 16 و 17 از شتر یاد شده است .

ص:52

ص:53

ص:54

سَمَک (1) (ماهی معمولی) نیز یاد شده است .

توضیحات دسته بندی حیوانات

مرجان ها سنگ های قیمتی هستند که انسان از دریا استخراج می کند و فرآورده های مرجانی ، سنگ های قیمتی هستند.

با دقّت در صخره های مرجانی می توان دریافت که تا یک قرن قبل نباتاتی بوده اند و بقایای آنها و فسیل هایشان بر هم بعد از مرگ انباشته گردیده و صخره های مرجانی را به وجود آورده اند و قرآن از سنگ مرجان نام برده است .

مورد استفاده است را تشکیل می دهد .

جسم صدف ، جدا می کند .

در دریای سرخ و خلیج سوئیس نوعی صدف مروارید وجود دارد که در دریای سفید و خلیج فارس نیز فراوان یافت می شود که در ژاپن آن

را به صورت مصنوعی در حوضچه های مخصوصی پرورش می دهد .

چگونگی عمل تشکیل مروارید

هنگامی که حیوان کوچک بیگانه یا جسم ریز خارجی ، میان پوشش صدف و خود صدف قرار گیرد طبقه سلّول های چرب صدف ، شروع به ترشح مواد رقیق و کروی شکلی از ماده لؤلؤ می کند و این پوشش کروی ، جسم غریب را احاطه کرده و از هرگونه آسیبی بازمی دارد . در

ص:59

قرآن 3 بار نام لؤلؤ ذکر شده است .(1)

بندپایان

از مهم ترین خصوصیات این دسته از حیوانات این است که سر و دست و پایشان را قطعه ها و حلقه ها تشکیل می دهد و اصولاً جسمشان از به هم پیوستگی این حلقه ها تشکیل می شود و بدنشان از پوشش بسیار قوی به نام کایتین پوشیده شده که این ماده، مانع محکمی در مقابل نفوذ آب است .

تعداد این دسته 3 برابر تعداد حیوانات دیگر دسته هاست . حیوانات این گروه به عنکبوتیان و حشرات تقسیم می شوند .

ص:60

حشرات

مهم ترین ویژگی حشرات این است که بدن آنها از سه بخش عمده : سر ، سینه، شکم تشکیل شده است . حشرات بالغ دارای سه جفت پا و آنان

(66) دنیای حیوانات

که به نهایت رشد خود رسیده باشند دارای بالند و پرواز می کنند .

تقسیم بندی هشتگانه حشرات در قرآن کریم

حشرات از نظر شکل و رفتار متفاوتند و قرآن کریم آن ها را به دسته های مختلفی به شرح زیر تقسیم می کند :

1- ملخ یا اَلْجَراد(1)که به دسته راست بالان برمی گردد .

2- شپش یا اَلْقُمَّل (2) که به دسته شپش مکنده بازمی گردد .

ص:61

3- موریانه یا دابَّةُ الاَرْض (1)که به دسته شبیه بالان بازمی گردد .

4- پروانه یا اَلْفَراش (2) که به دسته فلس بالان بازمی گردد .

5- زنبور عسل یا اَلنَّحْل (3)که به دسته نازک بالان بازمی گردد .

6- مورچه یا اَلنَّمْل (4)که به خود زنبور عسل بازمی گردد .

7- مگس یا اَلذُّباب (5)که به دسته جفت بالان بازمی گردد .

8- پشه یا اَلبَغُوض (6) که به دسته مگس بازمی گردد .

ص:62

از عنکبوت در آیه 41 سوره عنکبوت یاد شده است و این سوره به نام همین حیوان نام گذاری شده است و حکایت افرادی است که جز خدا به معبودهای باطل گرویده و مانند عنکبوت هستند و اگر خانه ای درست می کند فقط نام خدا را دارد و اثر و فایده یک خانه گرم و پراستقامت را ندارد .

خانه عنکبوت از رشته های حریرشکلی که از شکم حیوان ترشح می شود ساخته می شود . عنکبوت به دو منظور خانه می سازد : 1 برای به دام انداختن حشرات و حیواناتی مانند خودش 2 پیله سازی برای محافظت از تخم هایش .

آن احاطه کرد و اگر رشته های بافته شده را در طول 10 روز در نظر بگیریم می توان زمین و ماه را به هم وصل کرد . (1)

خانه عنکبوت از نظر قرآن

قرآن کریم خانه عنکبوت راسست و ضعیف شمرده است،به این علت که:الفت خانوادگی عنکبوت ها کم است.جنس ماده عنکبوت پس از عمل همسر گزینی در یک تغییر موضع روانی شدید، به جنس نر حمله ور شده و او را از میان خواهد

برد و در نتیجه نظام خانواده نیز ویران می شود و قرآن به همین سبب خانه عنکبوت را سست خوانده است .

ص:65

ص:67

ص:68

کردیم ) طوفان و ملخ و آفت گیاهی و قورباغه ها و خون را که نشانه هایی از هم جدابودند ، بر آن ها فرستادیم (ولی باز بیدار نشدند) و تکبر ورزیدند و جمعیت گنهکاری بودند(1)

«خُشَّعا اَبْصارُهُمْ یَخْرُجُونَ مِنَ الاَجْداثِ کَاَنَّهُمْ جَرادٌ مُنْتَشِرٌ» آن ها از قبرها خارج می شوند در حالی که چشم هایشان از وحشت به زیر افتاده و ( بی هدف ) همچون ملخ های پراکنده به هرسو می دوند . (2)

ص:70

آفرینش ملخ از زبان نهج البلاغه

اگر می خواهید به آفرینش و شگفتی های ملخ پی ببرید با دقّت بنگرید که خدا برای او دو چشم سرخ ، دو حدقه چونان ماه تابان آفرید و به او گوش پنهان و دهانی متناسب با اندامش بخشیده است . (1)

ملخ دارای حواس نیرومند است . دو دندان پیشین دارد که گیاهان را می چیند و دو پای داس مانند که اشیاء را برمی دارد .

کشاورزان برای مزارع خود از آنها می ترسند و آنها را نوعی

ص:71

آفت بی رحم می دانند و قدرت دفع آنها را هنگامی که دسته جمعی حمله می کنند ، ندارند اگر چه همه متحّد شوند ، ملخ ها نیرومندانه وارد کشتزار می شوند و آنچه میل دارند می خورند و آنجا را ویران می سازند .

در حالی که اندام ملخ از یک بندانگشت تا یک انگشت انسان بیشتر نیست . (1)

ص:72

ص:73

ص:74

تیفوس ، تب شدیدی است که یک مرض عفونی از طریق شپش سرایت می کند و علائم ظاهری آن شبیه تیفوئید (حصبه) است و همراه با جوش های پوستی است .

این نوع تب ها ، در مناطق جنگی و زلزله زده به علامت عدم رعایت نظافت و بهداشت و آلودگی آب و غذا ، سلامتی همه انسان ها را به خطر می اندازد .

اگر قومی به قُمّل گرفتار شوند معنایش ویرانی و نابودی است مخصوصا به هنگام حوادث طبیعی و در قرآن ابتلاء به این بلا ، را از جانب خداوند بر گمراهان بی دین برشمرده است (1) نام قمّل در قرآن یکبار آمده است . (2)

ص:76

ص:77

ص:78

شاخک های انبرمانند است و این حیوان کاملاً کور می باشد و به جای چشم دو عدد شاخک حسی دارد که به صورت مروارید دانه هایی روی آن به هم پیوسته است و توسط آنها (شاخک ها) محل را جستجو می کند . حدود ده سال زندگی می کند و تعداد تخم هایش در این مدّت به صدها میلیون می رسد . موریانه ها پناهگاه هایی خیلی مستحکم می سازند .

اینکه کور هستند چنان ساختمان خود را زیبا می سازند که دانشمندان را در برابر پدیده ای شگفت و لاینحل قرار داده و تاکنون دانش بشری نتوانسته است کوچک ترین توضیحی برای این معمّا پیدا کند و این نیز از عجایب خلقت است .

کشف کرد (1) و در عین حال پیام مهمی را برای مردم در مورد ادعای جنیان افشاء کرد . زیرا اگر جنّ و انس را یارای دسترسی به غیب بود حتما از مرگ سلیمان باخبر می شدند .

پیام آیه شریفه این است که ارزش و اهمیّت مخلوقات را نباید به حجم و بزرگی آنها مرتبط نمود و به یاد داشته باشیم چه بسا موجودات ضعیف کوچک تری که دست به کارهای فوق العاده ای بزنند که جِن و انس از آن عاجزند .

نام موریانه 16 بار در قرآن ذکر شده است . (2)

ص:82

ولی از یک نوع تخم ، موجودات بسیار متفاوتی مانند : سربازان ، کارگران و موریانه های مختلف که هم چشم دارند و هم بال به وجود می آیند .

ملکه از راه پوستش شیره ای غلیظ ، بیرون می دهد که به سرعت توسط گارد مخصوص بین دیگران تقسیم می شود و این مادّه بسیار اسرارآمیز است !!...

تاکنون هیچ بیوشیمیستی نتوانسته بفهمد این مادّه از چه ترکیبی ساخته شده است و اثراتش چیست ؟!...

در بین موریانه ها علاوه بر کارگران و سربازان مأمورین غذا ، بنّاها ، جنگجویان و مأمورین پلیس نیز انجام وظیفه می کنند .

کار بکنند ، کشته و جسد آنها را در روی هم انباشته و برای روزهای قحطی نگهداری می کنند .

جنگجویان نیز مانند مدارس جنگی ، برای جنگ تربیت می شوند و در آنجا دو به دومشغول جنگ تن به تن و تمرین و مبارزه هستندوجالب این است که این تمرینات بدون خونریزی و مجروح شدن طرفین خاتمه می پذیرد .

گلوله ای از خاک با خود بالا می آورند و با آن خمیری سیمانی درست می کنند و کارگران دیگر

مشغول بُتن سازی می شوند و از دهانشان نوعی خمیر چوبِ نیمه هضم شده بیرون می آورند و با آب دهان گلوله خاک را به صورت مادّه ای متحدالشکل درمی آورند و با آن ستون هایی می سازند که بعد از اتمام با طاق هایی هلالی شکل آنها را به هم متّصل می کنند . پس از آن سقف ساختمان را می سازند. این حیوانات کور در مدّت چندساعت خانه ای زیبا و مقاوم در برابر حوادث طبیعی می سازند .

ص:86

ص:87

ص:88

هرجا که می خواست می برد . خدا ، شیطان را تحت فرمان او قرار داد که خدمتگزار او باشد . پرندگان را مطیع او ساخت و پرندگان با پر و بال بر او سایه می افکندند . خدا سخن گفتن پرندگان را به سلیمان نبی آموخت و فهم و ذکاوت خارق العاده ای به او عطا کرد .

«وَ حُشِرَ لِسُلَیْمنَ جُنُودُهُ مِنَ الْجِنِّ وَ الاِْنْسِ وَ الطَّیْرِ فَهُم یُوزَعُونَ» لشکریان سلیمان از جن و انس و پرندگان نزد او جمع شدند آن قدر زیاد بودند که باید توقف کنند تا به هم ملحق شوند .(1)

«حَتّی اِذا اَتَوْا عَلی وادِالنَّمْلِ قالَت نَمْلَةٌ یا اَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُم لا یَحْطِمَنَّکُم سُلَیْمنُ وَ جُنُودُهُ وَ هُم لا یَشْعُرُونَ» تا به سرزمین مورچگان رسیدند ، مورچه ای گفت : ای مورچگان به لانه های خود بروید تا سلیمان و لشکرش

ص:91

شما را پایمال نکنند در حالی که نمی فهمند .

نعمت هایی را که خدا به آنها داده کوچک شمرند و ناسپاسی می کنند . خواستم آنها را از این خطر حفظ کنم . سلیمان جواب مورچه را عاقلانه دید و ساکت شد و آنگاه مورچه پرسید ای سلیمان می دانی چرا بساط تو بر روی باد حرکت می کند؟ چرا از میان تمام قدرت ها باد مأمور حمل و نقل بساط تو شده است . گفت : نمی دانم ! مورچه گفت : برای آن است که به تو اعلام کند این بساط و

سلطنت تو دوام و بقائی ندارد و بر روی باد است و به این دنیا دل نبندید . (1)

با این کار خبرها را رد و بدل می کنند .

اگر مورچه ای مکانی از غذا را جستجو کند با رقص و اشارات خاص به مورچه های دیگر این خبر را می فهماند . گاهی مورچه ها روی دو پای عقب خود می ایستند یا چند پا به جلو و عقب گذاشته و اجزای دهان

را تکان می دهند یا سر را بالا گرفته که هرکدام خبری را به همراه دارد . مثلاً روی دو پا ایستادن مورچه و نشان دادن شکم خود به معنای «مراقب باشید» است .

جلو و عقب رفتن هم زمان او یا بستن و باز کردن دهانش یعنی «تو کیستی؟» بالا بردن سر و قرار دادن آن در زاویه 90 درجه به معنای «به من غذا بده» است .

پس خبر رسانی در هر گروه از حیوانات خاصِّ خودِ آنهاست .(1)

ص:94

ص:95

ص:96

می شوند و با یکدیگر برخورد کرده و بر روی هم درمی غلتند و حالِ روز مردم در قیامت نیز چنین است و هرکس گرفتار کار خویش می باشد و به دیگری کم ترین توجهی ندارد و بی هدف و مقصدی خاص در رفت و آمدند و ساعت حسابشان را انتظار می کشند ، چنان که حالت پروانگان پراکنده در باغ ها چنین است .

می کنند و به پرواز درمی آیند، این عمل باعث نمایان شدن چشم های بال حشره و سردرگمی پرنده مهاجر می گردد و حیوان مهاجم فکر می کند به حیوان بزرگی حمله کرده و از عمل خود صرف نظر کرده و پروانه موفّق به فرار می شود .

این تحوّل به علّت وجود ماده ای به نام «هورمون» در بدن اوست .

بعد از چند روز یا چند هفته ، پوسته شکافت برمی دارد و پروانه خارج می شود .

ابتدا بال های پروانه بسیار کوچک است اما بعد از مدتی پهن می شود و اندکی بعد پروانه می تواند پرواز کند .(1)

ص:100

ص:101

ص:102

آن شفای مردم است در این امر نشانه روشنی است برای جمعیّتی که اهل فکر هستند . (1)

قرآن مجید در آیات فوق چند قسمت مختلف از زندگی زنبورداران عسل را مورد اشاره قرار داده و بر آن تکیه کرده است که هریک از دیگری جالب تر و عجیب تر است .

نخست به مسأله خانه سازی آنها اشاره کرده و می فرماید : پروردگار تو به زنبور عسل وحی ( الهام غریزی ) فرستاد که از کوه ها و درختان و داربست هایی که مردم می سازند خانه هایی برگزین .

ص:105

تعبیر به «اِتَّخِذی» (انتخاب کن) به صورت فعل مؤنث ممکن است اشاره به این باشد که زنبوران عسل به هنگام کوچ کردن برای انتخاب خانه جدید به دنبال

(ملکه) که فرمانروای کندو است حرکت می کنند ، بنابراین انتخابگر اصلی همان (ملکه) است .

می سازند هدر نمی رود و امروزه با روش های هندسی این زوایای یکسان و متحدالشکل قابل محاسبه است .

مربع یا شکل های دیگر که دلخواه زنبور نیست به وسیله قالب های مصنوعی پی ریزی کنند و زنبور را در آن رها سازند او به نیروی الهام الهی از آن پیروی

نمی کند و دیوارها را به شکل صحیح و غریزی خود بالا می برد .

شکل های خانه زنبور از نوع شش ضلعی بوده که مانند طاق های ضربی است که در برابر فشار حداکثر مقاومت را دارد در حالی که مربع و مثلث در مقابل فشار آسیب پذیرند .

است که : «وَ اَوْحی رَبُّکَ اِلَی النَّحْلِ» پروردگارت به زنبور عسل وحی فرستاد .(1)

امروزه دانشمندان مواد غذایی می گویند : عسل ماده ای است که اگر خالص

باشد هزاران سال سالم می ماند و هرگز فاسد نمی شود ، چراکه هیچ میکربی را به خود نمی پذیرد . (1)در قبور فراعنه عسل هایی یافت شده که مربوط به چند هزار سال قبل است و کاملاً سالم و طبیعی مانده است .

اسید می باشد .(1)

است . عسل به خاطر خاصیّت میکروب کشی اش برای مبتلایان به اسهال مفید است برای داروهای لطافت و زیبایی و برطرف کننده چین و چروک ها مؤثر است .

ورم دهان را تسکین می دهد دهان را معطّر می سازد . در معالجه خشکی پوست ، ترک خوردگی، سوختگی، کورک، ورم چشم و سرفه مورد استفاده قرار می گیرد .

دانشمند معروف فیثاغورث به شاگردان خود توصیه می کرد : تا می توانید عسل و نان بخورید .

بقراط می گفت : اگر می خواهید عمر طولانی داشته باشید باید عسل بخورید .

ص:112

و بالاترازهمه که قرآن می فرماید: «فیهِ شِفاءٌ لِلنّاس» (1) و درآن شفای

خاصی برای مردم نهفته است .

از زهر ، زنبور عسل فایده دیگری نیز دارد و آن داستان ساختن موم است همان مصالحی که خانه زنبور عسل از آن تهیّه می شود و دانشمندان

گفته اند موم ، روح عسل و عسل روح گل است و موم بسیار لطیف است و توسط زنبور تراوش می شود .

ص:119

ص:120

( هم این بت ها و هم آن مگس ها ) . (1)

نام مگس 2 بار در آیه اشاره شده آمده است .

در آیه فوق از انسان خواسته شده است که بداند به جز خدا کسی را عبادت نکند و کسی جز خدا شایسته عبادت نیست ، زیرا هیچ کس جز خدا ، قدرت خلق مگسی را ندارد و با آن که مگس حشره ای بسیار کوچک و حقیر است و ظاهر ساده ای دارد ، اگر چیزی را برباید کسی قادر به ستاندن آن نیست ، پس از این موجود ، کوچک تر و ضعیف تراست .

ص:122

زندگی مگس

مگس همان حشره ای است که غذا می خورد و غذایش را هضم می کند و

می مکد و جذب می کند .

جفت اختیار می کند و زاد و ولد دارد و تنفس و حرکت دارد و پرواز می کند و تمام فضولات جسمی خود را دفع می کند همچنان که حیوانات به مراتب بزرگ تر از او نیز همین اعمال را انجام می دهند .

مگس به سبب کثرت تخم گذاری و کوتاهی دوره حیاتش از حیواناتی است که بسیار به چشم می خورد و دور انسان می پلکد و باعث سلب آسایش و راحتی انسان می شود و این حیوان ناقل میکروب است و

ص:123

میکروب های بسیاری مانند سل(1) و تراخم(2) و ورم چرکی چشم و

حصبه و وبا و اسهال خونی و ... است پس خلقت مگس نیز مانند سایر موجودات دارای حکمت است . (3)

ص:124

ص:125

ص:126

گمراه می سازد . (1)

اَلْبَغُوض به معنی پشه است این همان حشره ای است که پرواز می کند و خون می مکدو دارای حواس پنج گانه است و تغذیه،تنفس،زاد،ولدودفع دارد و تمام مظاهر حیاتی را داراست .

خدای تعالی برای کافران بیان می کند از ساختمان پشه عبرت بگیرید زیرا خداوند باظرافت خاصی جثه این حیوان را آفریده است و مانند حیوان غول پیکری چون فیل می باشد (2)

ص:128

گوش مناسب به او داده است . و بال هایی به او مرحمت کرده تا در طلب غذا پرواز

کند و این بال ها چنان به سرعت بالا و پایین می شود که حرکت آن با چشم قابل رؤیت نیست .

این حشره به قدری حساس است که به مُجرد تکان خوردن چیزی احساس خطر می کند و به سرعت خود را از منطقه دور می سازد . (1)

و عجیب تر این که در عین ناتوانی ، بزرگ ترین حیوانات را عاجز می کند .

ص:130

سرانجام پس از تلاش ، شکست خورده اعتراف می کنند که در برابر آفرینش

پشه ای درمانده اند و به عجز خود اقرار می نمایند و حتی به ناتواناییشان از نابود ساختن آن ! (1)

(140) دنیای حیوانات

عجایب خلقت و آفرینش حیوانات است . (1)

ص:135

ص:136

سختی بدن آنها شده و لیکن هرگز استخوان محسوب نمی شود . ج : ماهیان

بزرگ که شامل تمام آنهایی می شودکه به عنوان ماهی می شناسیم و دارای استخوان و آبشش هستند . د : ماهیان دارای شُش که امکان تنفس حیوان را در خارج از آب برای مدّت طولانی میسّر می سازد. این گونه ماهی ها اندک هستند و به ندرت یافت می شوند .

ص:138

می کند ، نمونه خوبی از این دسته است . هنگام جفتگیری ، نرها با دهانشان حباب هایی می سازند که مانند قایقی شناور می شود و ماهی جنگجوی ماده تخمگذاری می کند و ماهی نر آنها را بین حباب ها جای می دهد و این حباب ها پناهگاهی برای تخم هایند و ماهی نر تا به دنیاآمدن بچّه ها، ازآنهامراقبت می کند.(1)

زدن به وسیله دمش به هوا می پرد و سپس باله هایش را مثل بال می گستراند و با سرعتی نزدیک به 65 کیلومتر در ساعت بالا می پرد او روی موج ها سُر می خورد و در صورت لزوم از دُم خود برای عقب راندن خود در هوا استفاده می کند .

زیادی اکسیژن را در آن جای داده و به زیر آب می رود . بزرگ ترین حیوانی که هنوز در جهان زندگی می کند وال آبی است طول بدن این حیوان تا 30 متر می رسد و پس از رشد کامل ، 150 تن وزن دارد و بچّه زا است .

گمراه موسی مسلّط کرده یاد کرده است .(1)

ص:147

ص:148

مارها حیوانات طویلی هستند که فاقد دست و پایند و دهانشان در جهت طول و عرض باز می شود .

دندان های چنگکی خود را بیرون آورد و موش را گاز بگیرد ؟ مار دارای چشمان فوق العاده ای است ولی آیا در شب ظلمانی شکار خود را تشخیص می دهد ؟ برای تحقیق در این باره آزمایشی انجام شده است .

یک مار زنگی و یک موش را در محلی زندانی کردند . چشم های مار را با نوار چسب محکم بستند . سپس مایعی شیمیایی در دهانش تزریق نمودند که به وسیله آن اعصاب ذائقه او را بی حس کردند . اگر مار موفّق نمی شد شکار خود را پیدا کند دلیل آن بود که مارها شب هنگام برای یافتن راه خود از چشم ها استفاده می کند . در این آزمایش مار نشان داد که حاضر نیست با موش قایم باشک بازی کند و مار از محل شکار خود اطلاع داشت و موش را با دقّت دنبال کرد و مانند فنری خود را به جلو پرتاب کرد و او را بلعید .

با اینکه مار نتوانسته بود شکار خود را ببیند یا لمس یا احساس کند یا صدای

ص:151

او را بشنود ولی او را بلعید . در سر مار فرورفتگی هایی وجود دارد آیا مار حسی اسرارآمیز دارد یا راز مار در این فرورفتگی هاست ؟ در آزمایش بعدی با نوار چسبی روی این فرورفتگی ها را محکم بستند و برق را خاموش کردند و مار را با ده موش در آن محل رها ساختند .

در این دفعه چون روی آن فرورفتگی را محکم بسته بودند مار نتوانست یکی از موش ها را شکار کند و حیوان شناس آمریکایی ثابت کرد که در این رو فرورفتگی ها سلول های عصبی وجود دارد که توسط آنها می تواند شعاع های گرماده را دریافت کند و این حس به حدّی قوی است که اگر موش یا هر جسم دیگری درجه حرارت بدنش یک دهم (1/0) درجه از هوای اطراف بیشتر باشد مار می تواند آن را حس کند .

ص:152

در پرتو یک قدرت مافوق طبیعت است. البتّه نباید فراموش کرد که در جهان طبیعت تمام حیوانات از خاک به وجودآمده اند و چوب ها و گیاهان نیز از خاکند ولی تبدیل یک چوب به مار فقط درپرتومعجزه و قدرت الهی امکان پذیراست و با مشاهده معجزه می توان به قدرت خدا پی برد . (1)

خدا دور ساخته بودند و حضرت موسی با خواست خدا و تبدیل عصای خود به مار خشمگین و بزرگ مردم را به پرستش خدای یکتا دعوت می کرد .

سحر و جادو در عصر حضرت موسی تا عمق روح مردم نفوذ کرده بود آنان به شدّت به سحر معتقد بودند از این رو خدای توانا سحرشان را به باطل تبدیل کرد و قدرت حضرت موسی مردم را به سوی خدای یکتا سوق داد .

آنها و فشار دادن و خفه کردن آنها از بین می برد.

ص:157

ص:158

ضبط می کند و این نشانگر آن است که آن حضرت به گفتار پرندگان آگاه بوده است . حضرت سلیمان برای هدهد مأموریتی داشت و به خاطر این آن پرنده را انتخاب کرده بود که باهوش و ذکاوت بود و دارای حسّ ویژه ای بود که حتی از وجود آب درون زمین باخبر می شد . (1) طوطی ها صدای حیوانات دیگر را به خوبی تقلید می کنند و قادرند کلمه ای را تلفّظ کنند اگرچه معنای آن را نفهمند.

امروزه صدای پرندگان را روی نوار کاست ضبط کرده و با شنیدن این صداها توانسته اند رموز زبان پرندگان را دریابند و از همین روش برای سخن گفتن با آنها و گاهی صیدشان یا دور کردنشان بهره می گیرند .

ص:160

ص:161

ص:162

این نام 2 بار در قرآن آمده است .(1)

غرابیب جمع غُراب است و در سوره فاطر آیه 27 ذکر شده است .

آیا حیوانی مانند کلاغ سیاه مفید است ؟

مردم معمولاً کلاغ سیاه را مضر می دانند . امّا اگر یکی از آنها را بکشند محتوای چینه دانش مملو از کرم سفید است که این کرم آفتی سخت برای مزارع می باشد .(2)

ص:164

ص:165

ص:166

یک رنگ بیاراست که رنگ دیگری در آن راه ندارد و با یک رنگ بسیار زیبایند .

گروه دیگری را در رنگ مخالف آن فرو برد و جز اطراف گردنشان که چونان طوقی آویخته مخالف رنگ اندامشان است و گروه دیگری که رنگین کمان رنگ هاست و انسان از آنها مات و مبهوت می شود . (1)

بدون آنکه غذا نیاز داشته باشند و قبل از پرواز با یک الهام درونی شروع به پرخوری کرده و بیش از اندازه غذا می خورند (سوخت گیری می کنند) تا انرژی لازم برای پرواز طولانی را داشته باشند. آنها از قوه مغناطیسی قطب زمین و پیدا کردن مسیر خود استفاده می کنند .

بیشتر از حرکت انفرادی می شود . (1)

هواپیما که سطح بالائی دارای انحناء است) اگر به طور افقی حرکت کند نیروی خاصّی در آن پیدا می شود که آن را به بالا می کشد ولی ایجاد سرعت اولیه برای نیروی بالابر و چگونگی خنثی کردن این نیرو برای فرود و چگونگی تغییر مسیر و شکل مناسب برای پرواز و ابزار مخصوص برای پرواز (مثل پر که هم سبک است و به بالا رفتن کمک می کند) همه این ها را خدای یکتا در وجود پرندگان بدون کم و کاست قرار داده است و جمله «ما یُمْسِکُهُنَّ اِلاَّ

الرَّحْمن» (پرندگان را جز خداوند بر فراز آسمان نگه نمی دارد)(1) اشاره به همین معنی است . (2)

ص:171

شگفت انگیز آفتاب گونه که به پرهای اوست از زرناب و پاره های زِبَرجَد بافته شده است . اگر رنگ های پرهای طاووس را به روییدنی های زمین تشبیه کنی خواهی گفت : دسته گلی است که از شکوفه های رنگارنگ گل های بهاری فراهم آمده است و پرده های رنگارنگ یمن است و اگر آن را با زیورآلات مقایسه کنی چون نگین های رنگارنگی است که در نواری از نقره و جواهرات زینت شده است.(1)

دارد که در برآمدگی گردنش چونان گردنبندی نفیس و زنگار است و از گلوگاه تا روی شکمش به زیبایی رنگ آمیزی شده یا چون پارچه حریر برّاق می ماند . رنگ سبز تُند به همراه رنگ های گوناگون آمیخته و دنیای خاصی دارد و انسان با دیدن این همه عجایب و زیبایی به عظمت خدای یکتا پی خواهد برد.(1)

ص:174

ص:175

ص:176

سریع الحساب است.(1)

او حمله کنی دهانش را باز و زبانش را برون خواهد کرد و اگر او را به حال خود واگذاری باز همین کار را می کند ( گویی آن چنان تشنه دنیاپرستی است که هرگز سیراب نمی شود ) این مثل جمعیتی است که آیات ما را تکذیب کردند این داستان ها را ( برای آن ها ) بازگو کن شاید بیندیشند ( و بیدار شوند ) .

در سوره کهف نیز از سگ یاد شده است . سگ یکی از همراهان اصحاب کهف بود و به منزله رفیقی با آنان به غار رفت . در این سوره 4 بار از سگ یاد شده است . در زندگی اعراب سگ همواره با آنها همراه بوده و نگهبان جان و مال و خانه و گلّه اش محسوب می شد و در کوچ و سفر همراه آنها گلّه را از وجود گرگ حفظ می کرد . سگ حیوان قانع و صبوری است و دارای چنگال بوده و خوردن گوشتش حرام است .

ص:179

که قلمرو خود را معرفی می کنند .

دارکوب 25 ضربه در ثانیه به درخت می کوبد و این کار برای تغذیه می باشد .

برخی از حیوانات برای دور کردن حیوانات دیگر از قلمرو خود از چنگال های قوی خود استفاده می کنند و برخی بوهای تند و زننده ای را در محیط پخش می کند. گربه های خانگی موهای بدن خویش را سریعا پوش داده و مانند برق از جا می پرند تا برتری خود را نشان دهند .

خرس ها برای اینکه قلمرو خود را مشخص کنند بر تنه تنومند درختان پنجه کشیده و پوسته درختان را خراش می دهند و به رقیبان خود محدوده قلمرو خویش را مشخص می کنند .

پروفسور کنراد لورنس موفق شده زبان جانوران را کشف کند او

ص:183

می گوید : هنگامی که غازها متوالیا صدا می کنند یا هفت مرتبه پشت سر هم می گویند (قاقا) معنی آن این است که (مزاحم ما نشوید) ما اینجا خوراکی داریم و وضع ما خوب است .

اگر شش بار صدا کنند معنی آن است که در میان علفزار خوراکی زیاد نیست کمی دیگر علف بخوریم . اگر 5 بار صدا کنند یعنی اینکه باید سرعت کمتر شود و اگر 3 مرتبه صدا بزنند یعنی دقت کنید آهسته تر . (1)

جیرجیرک ها و ملخ ها با مالیدن پاهای عقب به هم صدا تولید می کنند ران های عقب آنها دندانه دار هستند و مانند ارّه ای آنها را بر

ص:184

بال سخت خود می کشد .

برخی دیگر پاهای جلوی خود را به هم می مالند یا فک های خود را به هم می سایند تا صدا دربیاید و این حشرات با پاهای جلوی خود که پرده بسیار کوچکی مانند پرده گوش دارند و با اعضاء حساسی که در قسمت عقب بدنشان واقع است می شنوند .

خاصی می سازند که یک ورودی در زیر آب دارد و حیوان با شناکردن به داخل آن رفته می شود .

آنها درختان را جویده و تنه های درخت را می اندازند و با آنها سدی در طول رودخانه می سازند و سپس با انداختن درختان بیشتر و انباشتن آنها در وسط حوضچه ای پدید می آورند و لانه ای در کنارش می سازند با گل و لای فضاهای دیگر آن مسدود می کنند . (1)

ص:186

ص:187

ص:188

23 خوک

اَلْخِنْزیر به معنای خوک است.خوک حیوانی پستاندار می باشد و نام آن 3 بار در قرآن آمده است(3و60/مائده) اِنَّما حَرَّمَ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنْزیرِ وَما اُحِلَّ بِهِ لِغَیْرِاللّهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَیْرَ باغٍ وَلا عادٍفَلااِثْمَ عَلَیْهِ اِنَ اللّهَ غَفُورٌ رَحیمٌ (115/نحل).

و این حرمت ، به سبب مسائل زیادی است که اوّلینِ آنها ساختن شخصیّت مؤمن و مسلمانی است که از ممیّزات این شخصیّت ، پرهیز از خوردن گوشتِ خوک و پای بند بودن او بر اطاعت از امور دینی است .

کرم کدو و کرم تریشین است .

طبیعی دانان خوک را جزء خانواده ضخیم جلدان می دانند و خوک وحشی و اسب آبی از این گروه هستند و خداوند خوردن گوشت خوک را برای یهود نهی و برای مسلمانان حرام کرده است و «در فرهنگ لاروس مدیکال» چنین می خوانیم در کشورهایی که خوک زیاد مصرف می کنند مرض لادرری زیاد دیده می شود و این مرض همان کرم کدو یا تنیا است که در گوشت گوسفند و ... دیده نمی شود .

از خوردن گوشت خوک کرم تریشین (تریکین) نیز بوجود می آید .

تریکین کرم کوچکی است که نر آن یک میلی متر و ماده آن 3 میلی متر قطر

دارد و در عرض یک ماه می تواند 15 تخم بگذارد و اگر تریکین وارد بدن انسان

ص:190

شود ، گلبول های سرخ خون ابتدا شروع به ازدیاد کرده و بعد کم کم از بین می روند و کار به جایی می رسد که گلبول سرخ خون خیلی کم می شود و انسان دچار مرض کم خونی می گردد و ممکن است این حالت در بعضی ها به مرگ بینجامد .

و اگر تریکین وارد معده شود جدار آهکی خود را در اثر اسیدهای معده از دست داده و به سرعت تولیدمثل می کند و از راه معده وارد خون می شود (1) و اولین اثر آن سرگیجه و تب های مخصوص و اسهال است .

و دردهای رماتیسمی و خارش داخل بدن ، تراکم پی ها ، کوفتگی و خستگی و

ص:191

جمع شدن عضلات صورت و درد ناشی از ضعف فوق العاده در بدن به وجود می آید و پس از چهار پنج روز مرگ فرا می رسد و اگر کرم ها سه هفته در بدن باشند به معده حمله می کنند و اگر هفت هفته باشد به ریه هجوم می برند و مریض را می کشند و مرضی که از کرم تریکین حاصل می گردد (تریکوز) می نامند .

گوشت خوک دارای چربی بسیار فراوان است و خورنده این گوشت نیاز شدیدی به آب پیدا می کند .

صفت گاوی و زورمندی درونی در او بوجود می آید و اگر گوشت گوسفند را زیاد مورد استفاده قرار دهد خوی نرم گوسفندی پیدا می کند (1)و خوردن زیاد گوشت خوک اخلاق شبیه خوک ها تولید می کند و خوک ها در بی غیرتی و بی ناموسی معروفند و هیچ گونه آدابی در زناشویی آنها وجود ندارد.

هیچ عصبانیّت جنسی در وجودشان پیدا نمی شود و اروپائیان متوجّه ضعف این حیوان شده اند و هرکس را که بخواهند به بی غیرتی و صفات زشت بخوانند به

1- آیات الاحکام ، جلد 2 ، نوشته میرخانی .

خوک مثال می زنند.

ص:193

یکی دیگر از زیان های خوک این است که هرگونه کثافتی را پیدا کند می خورد و از هیچ باک ندارد در نتیجه وجودش سراپا کثافت می شود و به همین دلیل خوک پست تر از سگ شمرده شده ، چون در سگ صفات خوبی وجود دارد که انسان از او یاد بگیرد ولی در خوک این صفات وجود ندارد .

ص:194

ص:195

ص:196

صحنه سازی حمله «گرگ» به یوسف علیه السلام توسط برادرانش

«قالَ اِنّی لَیَحْزُنُنی اَنْ تَذْهَبُوا بِه وَ اَخافُ اَنْ یَأْکُلَهُ الذِّئْبُ وَ اَنْتُمْ عَنْهُ غفِلُونَ» ( پدر ) گفت: من از دوری او غمگین می شوم و از این می ترسم که گرگ او را بخورد و شما از او غافل باشید .(1)

«قالُوا لَئِنْ اَکَلَهُ الذِّئْبُ وَ نَحْنُ عُصْبَةٌ اِنّا اِذا لَخسِرُونَ»

گفتند : اگر او را گرگ بخورد با این که ما گروه نیرومندی هستیم ما از زیانکارترین خواهیم بود ( و هرگز چنین چیزی ممکن نیست ) .(2)

ص:198

در روایتی در ذیل آیات فوق از پیامبر صلی الله علیه و آله می خوانیم که :

« لا تُلَقِّنُوا الْکَذّابَ فَتَکْذِبُ فَاِنَّ بَنی یَعْقُوبَ لَمْ یَعْلَمُوا اَنَّ الذِّئْبَ یَأْکُلُ الاِْنْسانَ حَتّی لَقَّنَهُمْ اَبُوهُمْ»

به دروغگو تلقین نکنید تا به شما دروغ گوید ، چرا که پسران یعقوب تا آن موقع نمی دانستند که ممکن است گرگ به انسان حمله کند و او را بخورد و هنگامی که پدر این سخن را گفت از او آموختند » .(1)

اشاره به این که گاه می شود طرف مقابل توجه به عذر و بهانه

ص:199

و انتخاب راه انحرافی ندارد ، شما باید مراقب باشید که

خودتان با احتمالات مختلفی که ذکر می کنید ، راه های انحرافی را به او نشان ندهید .

داستان صحنه سازی حمله «گرگ» به حضرت یوسف علیه السلام توسط برادرانش را ذیل آیات مذکور در تفسیر نمونه مطالعه فرمائید .

ص:200

ص:201

ص:202

شنیده می شود .

در اجتماع شیرها معمولاً ماده ها وظیفه تغذیه گروه را برعهده دارند و هنگامی که به صورت دسته جمعی به شکار می پردازند غذای گروه را فراهم می آورند و ماده شیر از فرزندانش هم مراقبت می کند و روش شکار را می آموزد. ماده شیرها با بوی مخصوصی که درمحیط پخش می کنند آمادگی خود را برای جفت گیری اعلام می کنند . (1)

1- ارتباط دردنیای جانوران،جلد1.

ص:204

ص:205

ص:206

در آیات 259 سوره بقره و 8 نَحْل و 50 مُدَّثِّر از حِمار نام برده شده است .

قاطر (استر)

«وَ الْخَیْلَ وَ الْبِغالَ وَ الْحَمیرَ لِتَرْکَبُوها وَ زینَةً وَ یَخْلُقُ ما لا تَعْلَمُونَ» (و همچنین) اسب ها و استرها و الاغ ها را آفرید تا بر آن ها سوار شوید و هم مایه زینت شما باشد و چیزها (وسایل نقلیه دیگر) می آفریند که شما نمی دانید (1)

زینت در این جا یک مسأله تشریفاتی نیست و برای کسی که

ص:208

با محتوای تعلیمات قرآن آشنا است این مطلب روشن است ، بلکه یک نوع زینت است که اثر آن در زندگی اجتماعی ظاهر می گردد ، برای پی بردن به این حقیقت کافی است منظره و حال کسی را که باپای پیاده یک راه طولانی بیابانی را پیموده و خسته و کوفته و ناتوان به مقصد رسیده ، به طوری که تا مدتی هیچ کاری از او ساخته نیست و نشاطی در او دیده نمی شود ، با منظره کسی مقایسه کنیم که بر یک مرکب راهوار سوار شده زودتر به مقصد رسیده نیروی خود را از دست نداده، نشاط خود را کاملاً حفظ کرده و آماده انجام هدف های خود و استفاده از وقت و نیروی خویش است ، آیا این زینت نیست؟

ص:209

در پایان آیه به مسأله مهم تری اشاره کرده و افکار را به وسایل نقلیه و مرکب های گوناگونی که در آینده در اختیار بشر قرارمی گیرد و بهتر و خوب تر از این حیوانات می تواند استفاده کند متوجّه می سازد و می گوید : « خداوند چیزها ( وسایل نقلیه دیگر ) می آفریند که شما نمی دانید : وَ یَخْلُقُ ما لا تَعْلَمُونَ ».

ص:210

ص:211

ص:212

نهایی آدمی را تشکیل دهند ، ) سرمایه زندگی پست ( مادّی ) است و سرانجام نیک ( و زندگی والا و جاویدان ) ، نزد خدا است .(1)

«اسب های ممتاز» وسیله آزمایش تربیت انسان

واژه «خَیْل» اسم جمع است وبه معنی اسب ها یا اسب سواران، هردواست، البتّه درآیه مورد بحث منظور، همان معنی اول است .کلمه «مُسَوَّمَه» در اصل به معنی نشان دار است و نشان داشتن آن ، یا به خاطر برازندگی اندام و مشخّص بودن چهره و یا به خاطر تعلیم و تربیت آن ها و آمادگی برای سواری در میدان جنگ است. بنابراین آیه

موردبحث به شش چیزاز سرمایه های مهمّ زندگی که عبارتند از؛ زن، فرزند، پول های نقد، مرکب های ممتاز، چهارپایانی که در دام داری مورد استفاده هستند ( اَنْعام ) و زراعت ها ( حَرْث ) اشاره می کند که ارکان زندگی مادّی انسان را تشکیل می دهند .

ص:214

ص:215

ص:216

«عام الفیل» نامیدند و مبدأ تاریخ عرب شناخته شد.(1)

ص:219

ص:220

آنجا که فاصله میان « روم » و « یمن » زیاد بود ، « قیصر » نامه ای به « نجاشی » سلطان حبشه نوشت ، تا انتقام نصارای نجران را از « ذونواس » بگیرد و نامه را با همان شخص برای نجاشی فرستاد . نجاشی سپاهی عظیم بالغ بر هفتادهزار نفر به فرماندهی شخصی به نام « اریاط » روانه یمن کرد . ( ابرهه نیز از فرماندهان این سپاه بود ) . « ذونواس » شکست خورد و « اریاط » حکمران یمن شد، بعد از مدتی ابرهه بر ضد او قیام کرد و او را از بین برد وبرجای او نشست . خبر این ماجرا به نجاشی رسید . او تصمیم گرفت ابرهه را سرکوب کند . ابرهه برای نجات خود موهای سر را تراشید و با مقداری از خاک یمن به نشانه تسلیم کامل نزد نجاشی فرستاد و اعلام وفاداری کرد . نجاشی وقتی چنین دید، او را بخشید و در پُست خود ابقاء نمود . در این هنگام ابرهه برای اثبات خوش خدمتی کلیسای بسیارزیبا

ومهمی برپاکرد که مانند آن درآن زمان در کره زمین وجود نداشت و به دنبال آن

ص:222

تصمیم گرفت مردم شبه جزیره عربستان را به جای کعبه به سوی آن فراخواند و تصمیم گرفت آنجا را کانون حج عرب سازد و مرکزیت مهم مکه را به آنجا منتقل کند . به همین منظور مبلغان بسیاری به اطراف و در میان قبایل عرب و سرزمین های حجاز فرستاد . اعراب که سخت به مکه و کعبه علاقه داشتند و آن را از آثار بزرگ ابراهیم خلیل می دانستند ، احساس خطر کردند . طبق بعضی روایات گروهی آمدند و مخفیانه کلیسا را آتش زدند و طبق نقل دیگری بعضی آن را مخفیانه آلوده و ملوَّث ساختند و به این ترتیب دربرابر این دعوت بزرگ ، عکس العمل شدید نشان دادند و معبد ابرهه را بی اعتبار کردند . ابرهه سخت خشمگین شد و تصمیم گرفت خانه کعبه را به کلی ویران سازد تا هم انتقام گرفته باشد و هم عرب را متوجه معبد جدید کند .

با لشگر عظیمی که بعضی از سوارانش از فیل استفاده می کردند ، عازم مکه

ص:223

شد. هنگامی که نزدیک مکه رسید ، کسانی را فرستاد تا شتران و اموال اهل مکه را به غارت برند و در این میان دویست شتر از عبدالمطلب غارت شد . ابرهه کسی را به داخل مکه فرستاد و به او گفت بزرگ مکه را پیدا کند و به او بگوید : ابرهه پادشاه یمن می گوید : من برای جنگ نیامده ام ، تنها برای این آمده ام که این خانه کعبه را ویران کنم ، اگر شما دست به جنگ نبرید ، نیازی به ریختن خونتان ندارم .

فرستاده ابرهه وارد مکه شد و از رییس و شریف مکه جستجوکرد،همه عبدالمطلب را به او نشان دادند، ماجرا را نزد عبدالمطلب بازگو کرد، عبدالمطلب نیز گفت : ما

توانایی جنگ با شما را نداریم و اما خانه کعبه را خداوند خودش حفظ می کند .

فرستاده ابرهه به عبدالمطلب گفت : باید با من نزد او بیایی ، هنگامی که عبدالمطلب وارد بر ابرهه شد ، او سخت تحت تأثیر قامت بلند و قیافه جذاب و

ص:224

ابهت فوق العاده عبدالمطلب قرارگرفت ، تا آنجا که ابرهه برای احترام او از جا برخاست و روی زمین نشست و عبدالمطلب را درکنار دست خود جای داد ، زیرا نمی خواست او را روی تخت در کنار خود بنشاند ، سپس به مترجمش گفت : از او بپرس حاجت تو چیست ؟ مترجم گفت : او می گوید : دویست شتر از من را به غارت برده اند ، دستور دهید اموالم را بازگردانند .

ابرهه سخت از این تقاضا متعجب شد و به مترجمش گفت : به او بگو هنگامی که تو را دیدم ، عظمتی از تو در دلم جای گرفت، اما این سخن را که گفتی،

درنظرم کوچک شدی . تو درباره دویست شترت سخن می گویی ، اما درباره کعبه که دین تو و اجداد تو است و من برای ویرانیش آمده ام ، مطلقا سخن نمی گویی ؟ عبدالمطلب گفت : « اَنَا رَبُّ الاِْبِلِ وَ اَنَّ لِلْبَیْتِ رَبّا سَیَمْنَعُهُ» من صاحب شترانم و این خانه صاحبی دارد که از آن دفاع می کند ». ( این سخن ابرهه را

ص:225

تکان داد و در فکر فرو رفت ) .

عبدالمطلب به مکه آمد و به مردم اطلاع داد که به کوه های اطراف پناهنده شوند و خودش با جمعی کنار خانه کعبه آمد تا دعا کند و یاری طلبد ، دست در حلقه در خانه کعبه کرد و اشعار معروفش را خواند : « خداوندا ! هر کس از خانواده خویش دفاع می کند ، تو نیز از ساکنان حرم امنت دفاع کن و امروز ساکنان این حرم را بر آل صلیب و عبادت کنندگانش یاری فرما » . سپس

عبدالمطلب به یکی از دره های اطراف مکه آمد و در آنجا با جمعی از قریش پناه گرفت و به یکی از فرزندانش دستور داد بالای کوه ابوقبیس برود و ببیند چه خبر می شود .

فرزندش به سرعت نزد پدر آمد و گفت : پدر ! ابری سیاه از ناحیه دریا ( دریای احمر ) به چشم می خورد که به سوی سرزمین ما می آید ، عبدالمطلب خرسند شد ، صدا زد : « ای جمعیت قریش ! به منزل های خود بازگردید که نصرت الهی به سراغ

ص:226

شما آمد » این از یکسو . از سوی دیگر ابرهه سوار بر فیل معروفش که « محمود » نام داشت ، با لشگر انبوهش برای درهم کوبیدن کعبه از کوه های اطراف سرازیر مکه شد ، ولی هرچه بر فیل خود فشار می آورد ، پیش نمی رفت ، اما وقتی که سر او را به سوی یمن بازمی گرداندند ، به سرعت حرکت می کرد ، ابرهه از این ماجرا

سخت متعجب شد و در حیرت فرو رفت . در این هنگام پرندگانی از سوی دریا فرارسیدند ، همانند پرستوها و هریک از آنها سه عدد سنگریزه با خود همراه داشت ؛ یکی به منقار و دو تا در پنجه ها ، تقریبا به اندازه نخود .

این سنگریزه ها رابر سر لشگریان ابرهه فروریختند و به هرکدام از آنها که اصابت می کرد ، هلاک می شد و بعضی گفته اند : سنگریزه ها به هر جای بدن آنها می افتاد ، سوراخ می کرد و از طرف مقابل خارج می شد .

دراین هنگام وحشت عجیبی برتمام لشگر ابرهه سایه افکند، آنها که زنده مانده بودند ، پا به فرار گذاشتند و راه یمن را سؤال می کردند که بازگردند ، ولی

ص:227

پیوسته در وسط جاده مانند برگ خزان روی زمین می ریختند .

خود ابرهه نیزمورداصابت سنگی واقع شد و مجروح گشت و او را به «صنعا»

( پایتخت یمن ) بازگرداندند و در آنجا چشم از دنیا پوشید . بعضی گفته اند اولین بار که بیماری حصبه و آبله در سرزمین عرب دیده شد ، آن سال بود .

تعداد فیل هایی را که ابرهه با خود آورده بود ، بعضی همان فیل « محمود » و بعضی هشت فیل و بعضی ده و بعضی دوازده نوشته اند . و در همین سال مطابق مشهور پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله تولد یافت و جهان به نور وجودش روشن شد و لذا جمعی معتقدند که : میان این دو ، رابطه ای وجود داشته است. به هرحال اهمیت این حادثه بزرگ به حدی بود که آن سال را « عام الفیل » ( سال فیل ) نامیدند و مبدأ تاریخ عرب شد(1)

ص:228

ص:229

ص:230

میمون بیشترین شباهت رابه انسان داردوبهترازدیگران کارهای اوراتقلیدمی کند و گوریل را نیز شامل می شود .

ص:233

ص:234

اَلْمُتَرَدِّیَة

متردّیه حیوانی است که از کوه یا جای بلندی سقوط کند و یا در چاه بیفتد و بمیرد و خوردن گوشت آن حرام است . ولی اگر حیوانی از جای بلندی بیفتد و نمیرد و قبل از آن با شرایط ذبح اسلامی او را سر ببرند آن وقت حلال می شود.

اَلنَّطیحَة

نطیحة حیوانی است که به ضرب شاخ حیوان دیگری بمیرد گوشت این حیوان حرام است .

اَلسَّبُع

حیوانی که به وسیله حیوان درنده و شکاری ، شکار شود و بمیرد آن حیوان نیز حرام است .

ص:236

گوشت مَیْتَة

خوردن گوشت حیواناتی که در اثر دلایل مختلفی بمیرند حرام است و نمی توان آن حیوان را خورد . مثلاً اگر گوسفندی در اثر مریضی بمیرد ، نمی توان گوشت آن حیوان را خورد و حرام است .

روز اقامتتان به آسانی می توانید آن ها را جابه جا کنید و از پشم و کرک و موی آن ها اثاث و متاع ( وسایل مختلف زندگی ) تا زمان معینی قرارداد .(1)

در آیه فوق در رابطه با استفاده و فواید گوناگون از چهارپایان سخن گفته

است . مثلاً کلمه شَعر که جمع آن اشعار می شود ، آمده و به موی حیواناتی گفته می شود که کاملاً خشن است مانند موی بُز . کلمه صوف که جمع آن اصواف می باشد به پشم اطلاق می شود . وَبَر که جمع آن اوبار است به کُرک گویند و ساختمان موها با هم مقایسه شده است و موارد استفاده مثلاً یکی برای فرش دیگری برای لباس و یکی برای خیمه و ... کلمه اثاث که جمع اَثّ می باشد به وسایل خانه اطلاق می شود . متاع نیز هرگونه چیزی است که انسان از آن بهره گیرد و

ص:238

همه این ها از فواید چهارپایان می باشد .(1)

سگ برای مقاصد خاصی تربیت می شوند مانند گرفتن جنایتکاران ، کشف مواد مخدّر و اجساد و یافتن اشیاء مخفی شده و مواد جاسازی شده و ... .

اگر سگی به شخصی اُنس پیدا کند همواره در کنار او می ماند و به

او کمک می کند و اگر اتّفاقی برای شخص بیفتد ، سگ برای کمک رساندن به او اقدام می کند و در اثر مرگ صاحبش زوزه ای غمگین می کشد پس حیوانات دارای عاطفه هستند .

می ترسیدند و فرار می کردند، ولی شدت وحشت حوادث هولناک آستانه قیامت آن چنان است که این ها را گرد هم جمع می کند و همه چیز را

فراموش می کنند، گویی می خواهند با این اجتماعشان از شدت ترس و وحشت خود بکاهند . و به تعبیر دیگر : وقتی آن صحنه های هولناک خصایص ویژه حیوانات وحشی را از آن ها می گیرد ، با انسان ها چه می کند ؟

بسیاری از مفسّران معتقدند که آیه فوق اشاره به « حشر حیوانات وحشی » در دادگاه قیامت است که آن ها نیز در عالم خود و در حدود آگاهی خویش مسؤولیت هایی دارندو اگر ظلم و ستمی به یکدیگر کرده باشند ، در آن جا از آن ها قصاص می شود و این آیه را شبیه آیه 38 سوره انعام می دانند که می گوید: « وَ ما مِنْ دابَّةٍ فِی الاَرْضِ وَ لا طائِرٍ یَطیرُ بِجَناحَیْهِ اِلاّ اُمَمٌ اَمْثالُکُمْ ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ ءٍ ثُمَّ ِالی رَبِّهِمْ یُحْشَروُنَ» هیچ جنبنده ای در زمین و هیچ پرنده ای که

ص:241

بادو بال خود پرواز می کند ، وجود ندارد مگر این که امت هایی همانند شما هستند ،

ما چیزی را در این کتاب فروگذار نکردیم ، سپس همگی به سوی پروردگارشان جمع و محشور می شوند » . شک نیست که نخستین شرط حساب و جزا ، مسأله "عقل و شعور" و به دنبال آن "تکلیف و مسؤولیت" است، طرفداران این عقیده می گویند : مدارکی در دست است که نشان می دهد حیوانات نیز به اندازه خود دارای درک و فهمند ، از جمله : زندگی بسیاری از حیوانات آمیخته با نظام جالب و شگفت انگیزی است که روشنگر سطح عالی فهم و شعور آن ها است . کیست که درباره مورچگان و زنبور عسل و تمدن عجیب آن ها و نظام شگفت انگیز لانه و کندو ، سخنانی نشنیده باشدو بر درک و شعور تحسین آمیز آن ها آفرین نگفته باشد ؟ گرچه بعضی میل دارند همه این ها را یک نوع الهام غریزی بدانند ، اما هیچ دلیلی بر این موضوع در دست نیست که اعمال آن ها به صورت ناآگاه ( غریزه

ص:242

بدون عقل ) انجام می شود . علاقه ای که بسیاری از حیوانات تدریجا به صاحب خود پیدا می کنند ، شاهد دیگری برای این موضوع است ، بسیاری از سگ های درنده و خطرناک نسبت به صاحبان خود و حتی فرزندان کوچک آنان مانند یک خدمتگزار مهربان رفتار می کنند . داستان های زیادی از وفای حیوانات و این که آن ها چگونه خدمات انسانی را جبران می کنند ، در کتاب ها و در میان مردم شایع است که همه آن ها را نمی توان افسانه دانست . و مسلم است آن ها را به آسانی نمی توان ناشی از غریزه دانست ، زیرا غریزه معمولاً سرچشمه کارهای یکنواخت و مستمر است ، اما اعمالی که در شرایط خاصی که قابل پیش بینی نبوده به عنوان عکس العمل انجام می گیرد ، به فهم و شعور شبیه تر است تا به غریزه . امروزه بسیاری از حیوانات را برای مقاصد قابل توجهی تربیت می کنند ،

سگ های پلیس برای گرفتن جنایتکاران ، کبوترها برای رساندن نامه ها و بعضی

ص:243

از حیوانات برای خرید جنس از مغازه ها و حیوانات شکاری برای شکار کردن ، آموزش می بینند و وظایف سنگین خود را با دقت عجیبی انجام می دهند ، امروزه حتی برای بعضی از حیوانات رسما مدرسه افتتاح کرده اند . از همه این ها گذشته ، در آیات متعددی از قرآن ، مطالبی دیده می شود که دلیل قابل ملاحظه ای برای فهم و شعور بعضی از حیوانات محسوب می شود ، داستان فرار کردن مورچگان از برابر لشکر سلیمان و داستان آمدن هُدهُد به منطقه «سبا و یمن» و آوردن خبرهای هیجان انگیز برای سلیمان شاهد این مدعاست. احادیث متعددی نیز در زمینه رستاخیز حیوانات دیده می شود ، از جمله ؛ از ابوذر نقل شده که می گوید : ما خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله بودیم که در پیش روی ما دو بُز به یکدیگر شاخ زدند ،

پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود : « می دانید چرا این ها به یکدیگر شاخ زدند » ؟ حاضران عرض کردند: «نه»، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : «ولی خدامی داند چرا و به زودی در میان آن ها

ص:244

داوری خواهد کرد».(1) و در روایتی از طرق اهل تسنن از پیامبر نقل شده که در تفسیر این آیه فرمود : « اِنَّ اللّهَ یَحْشُرُ هذِهِ الاُْمَمَ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ یَقْتَصُّ مِنْ بَعْضِها لِبَعْضِ حَتّی یَقْتَصُّ لِلْجَماءِ مِنَ الْقَرْناءِ» خداوند تمام این جنبندگان را روز قیامت برمی انگیزاند و قصاص بعضی را از بعضی می گیرد، حتی قصاص حیوانی که شاخ نداشته و دیگری بی جهت به او شاخ زده است ، از او خواهد گرفت » .(2)

دارند با این که یکی از شرایط مسلم تکلیف عقل است و به همین جهت کودک و یا شخص دیوانه از دایره تکلیف بیرون است ؟ آیا حیوانات دارای چنان عقلی هستند که مورد تکلیف واقع شوند ؟ و آیا می توان باور کرد که یک حیوان بیش از یک کودک نابالغ و حتی بیش از دیوانگان درک داشته باشد ؟ و اگر قبول کنیم که آن ها چنان عقل و درکی ندارند ، چگونه ممکن است تکلیف متوجه آن ها شود » ؟ در پاسخ این سؤال باید گفت که : تکلیف مراحلی دارد و هر مرحله ادراک و عقلی متناسب خود می خواهد ، تکالیف فراوانی که در قوانین اسلامی برای یک انسان وجود دارد ، به قدری است که بدون داشتن یک سطح عالی از عقل و درک ، انجام

آن ها ممکن نیست و ما هرگز نمی توانیم چنان تکالیفی را برای حیوانات بپذیریم ، زیرا شرط آن ، در آن ها حاصل نیست ، اما مرحله ساده و پایین تری از تکلیف تصور می شود که مختصر فهم و شعور برای آن کافی است ، ما نمی توانیم چنان

ص:246

فهم و شعور و چنان تکالیفی را به طور کلی درباره حیوانات انکار کنیم . حتی درباره کودکان و دیوانگانی که پاره ای از مسائل را می فهمند ، انکار همه تکالیف مشکل است مثلاً اگر نوجوانان 14 ساله که به حد بلوغ نرسیده ولی کاملاً مطالب را خوانده و فهمیده اند در نظر بگیریم ، اگر آن ها عمدا مرتکب قتل نفس شوند ، در حالی که تمام زیان های این عمل را می دانند ، آیا می توان گفت هیچ گناهی از آن ها سرنزده است ؟ قوانین کیفری دنیا نیز افراد غیربالغ را در برابر پاره ای از گناهان مجازات می کند ، اگرچه مجازات های آن ها مسلما خفیف تر است . بنابراین بلوغ و

عقل کامل ، شرط تکلیف در مرحله عالی و کامل است، در مراحل پایین تر یعنی در مورد پاره ای از گناهانی که قُبح و زشتی آن برای افراد پایین تر نیز کاملاً قابل درک است ، بلوغ و عقل کامل را نمی توان شرط دانست . باتوجه به تفاوت مراتب تکلیف و تفاوت مراتب عقل ، اشکال بالا در مورد حیوانات نیز حل می شود .

ص:247

در روایات اسلامی درباره رستاخیز حیوانات صحبت شده است . از جمله از ابوذر نقل شده که ما خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله بودیم که در پیش روی ما دو بُز به یکدیگر شاخ می زدند و پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود : می دانید چرا این ها به یکدیگر شاخ می زدند ؟ حاضران عرض کردند : نه .

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : ولی خدا می داند و به زودی در میان آنها داوری خواهد کرد (1)و در روایاتی از اهل تسنن از پیامبر نقل شده که فرمود:

«اِنَّ اللّهَ یَحْشُرُ هذِهِ الاُْمَمَ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ یَقْتَصُّ مِنْ بَعْضِها لِبَعْضٍ حَتّی یَقْتَصُّ لِلْحَمّاءِ مِنَ الْقَرْناء» خداوند تمام جنبندگان را در روز قیامت برمی انگیزند و قصاص بعضی را از بعضی می گیرد . حتّی قصاص حیوانی را که شاخ نداشته و

ص:248

دیگری بی جهت به او شاخ زده است از او خواهد گرفت .(1)

در آیه 5 سوره تکویر نیز می خوانیم : «وَ اِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَت» : و در آن هنگام که وحوش جمع شوند. اگر معنی آیه را حشرِ روزقیامت بگیریم پس دلیلی بر رستاخیز حیوانات می باشد .

خدا به وسیله ایمان به غیب می ترسد و هرکس بعد از آن تجاوز کند مجازات دردناکی خواهد داشت .(1)

یادآور شده است که از حیوانات حلال گوشت مانند گاو ، گوسفند و مرغ و ... برای غذا استفاده کنید و از حیوانات حرام گوشت مانند خوک و سگ و ... نباید

برای تغذیه استفاده کرد .

این کار به صورت غریزی نیست بلکه فهم و شعور حیوان را ثابت می کند .(1)

هر نوزادی سراغ مادر خود می رود و این از طریق بوئیدن است و هر گوسفند بوی نوزاد خود را تشخیص می دهد .

(266) دنیای حیوانات

طرز خانه سازی ، پرورش فرزندان و چگونگی مبارزه با دشمن و معالجه کردن خود همه اسرارآمیز است . مثلاً نوعی مرغ ماهی خوار است که به سبب پاهای بلندی که دارد گاه هنگام پرواز دسته جمعی یا نشستن روی زمین پاهای او آسیب می بیند . این مرغ ماهیخوار کاملاً به خواص گچگیری و معالجه شکستگی آشنایی دارد و در ساحل دریا و نقاط باتلاقی که گل آن ، آلوده به گچ های مخصوص گچ گیری است می رود و پاهایش را در گچ های تر فرو برده و بعد در آفتاب می نشیند تا خشک شود سپس مدتی پاهایش را در همین حال مراقبت می کند تا محل شکستگی کاملاً جوش بخورد ... .

اتفاقا گچ هایی را که پزشکان دربیمارستان به کارمی برندازهمین نوعی است که

ص:254

مرغ ماهیخوار برای معالجه خود به کارمی گیرد چون بسیارچسبنده وگیرنده است.

هوش حیوانات را در رابطه با احساس خطر و تمایل به داشتن پناهگاه نیز می توان نام برد .(1)

رام شدن حیوانات

خداوند می فرماید : «وَ ذَلَّلْناها لَهُمْ فَمِنْها رَکُوبُهُمْ وَ مِنْها یأْکُلُونَ» آن ها را رام ایشان ساختیم، هم مرکب آنان از آن است و هم از آن تغذیه می کنند .(2)

و در جای دیگر می فرماید : «لِتَسْتَووُا عَلی ظُهُورِهِ ثُمَّ تَذْکُروُا نِعْمَةَ رَبِّکُمْ اِذَا اسْتَوَیْتُمْ عَلَیْهِ وَ تَقُولُوا سُبْحانَ الَّذی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنّا لَهُ مُقْرِنینَ» تا بر

پشت آن هابه خوبی قرار گیرید ، سپس نعمت پروردگارتان را هنگامی که بر آن ها

ص:255

سوار شدید، متذکر شوید و بگویید پاک و منزه است کسی که این را مسخر ما ساخت وگرنه ما توانایی آن را نداشتیم» .(1)

پس خداوند این حیوانات اهلی را رام انسان ساخت تا بتواند در سواری و باربری و ... از آنها استفاده کنند .

سوراخ هایی در حاشیه برگ ها ایجاد کرده و سپس رشته های گیاهی و یا تارهای عنکبوت را از سوراخ ها عبور می دهد و در پایان برگ ها را می کشد و رشته را گره می زند . (1)

با بزاق دهانشان مخلوط شده و به جای قلم مو یک تکّه پوست درخت را در منقار خود می گیرد . مرغ های آلاچیق در جنگل های استوایی گینه نو و استرالیا زندگی می کنند . (1)

مانند روباه به لانه او که روی زمین است حمله کند پرنده مادر یا پدر لانه و جوجه هایشان را ترک می کند و یکی از بالهایش را طوری روی زمین می کشد که انگار شکسته است . دشمن به طرف او می رود و به گمان اینکه شکار آسانی به دست آورده است او را دنبال می کند . پرنده ، شکارچی را تا مسافت زیادی به دنبال خود می کشد و زمانی که به خوبی از لانه دور شد ، پرواز می کند .

خفّاش از زبان قرآن ناطق علی بن ابیطالب علیه السلام

از لطائف صنع خدا و شگفتی های خلقتش اسرار پیچیده حکمتی است که در وجود خفّاش (شب پره ها) به ما نشان (1) داده . در روشنی روز که همه چیز آشکار است خفّاش چشمانش را می بندد و در تاریکی شب که همه چیز به خواب

ص:259

فرو می رود چشمان آنها باز است و خداوند شب را برای خفّاشان همچون روز روشن و مایه به دست آوردن روزی قرار داد و روز را چونان شب تار و مایه آرامش و سکوت و استراحت آنها انتخاب فرمود و بال هایی از گوشت برای پرواز آنها آفرید و به هنگام نیاز به پرواز از آنها استفاده کند و این بال ها مانند لاله گوشند . خفّاش در پروازها و شکار کردن از چشم خود استفاده نمی کند بلکه به

وسیله فرستادن امواج و دریافت آن موانع را تشخیص می دهد . خفّاش درست مانند یک دستگاه رادار عمل می کند که امواج ماوراء صوت را به وسیله یک فرستنده قوی به فضا می فرستد .

امواج همه جا پیش می رود وقتی به مانعی برخورد کند منعکس می گردد و به این ترتیب وجود هواپیماهای دشمن را تشخیص می دهند . خفّاش در حال پرواز کردن در هر ثانیه 30 الی 60 بار امواج ماوراءصوت را از خود بیرون می فرستد

ص:260

که پس از بازگشت امواج ، موانع سر راه ، غذا و دشمن را به خوبی تشخیص می دهد . کمتر حیوانی بچّه خود را در آغوش گرفته و همراه می برد و اگر تعجب نکنید یکی از این حیوانات نادر خفّاش است که در حال پرواز فرزندانشان به آنها چسبیده و اگر فرود آید با او فرود می آیند و آن هنگام که اندام جوجه نیرومند

گردد و بال ها قدرت پرواز پیدا کنند خود را از مادر جدا کرده و مستقل پرواز می کنند . برخی معتقدند که خفّاش ها حیوانات شومی هستند در صورتی که همه آفریده های خداوند پاک هستند و این اعتقادات واهی می باشند . بدن خفّاش اصلاً پر ندارد و بالهایش از پرده ای گوشت نازک ساخته شده و باردار می شود و پستاندار است و به بچّه خود شیر می دهد و گوشتخوار است و تمام پرندگان بااو دشمنند و او هم با پرندگان مخالف! به همین دلیل درانزوا زندگی می کند.

ص:261

متری دیده اند . پرندگان از هواپیمایی که در این ارتفاع پرواز کرده اند مشاهده شده اند یعنی حدودا 000/10 متری زمین پرواز می کنند .

گرفته به دهان می گذارد و برای گرفتن دشمنان از آن استفاده می کنند .

کدام پرنده می تواند به عقب پروازکند ؟

مرغ های مگسخوار هنگام مکیدن شیره گل ها می توانند بال بزنند و در هوا بایستند و برای ترک محل به آسانی به عقب پرواز می کنند و هیچ پرنده ای نمی تواند این کار را انجام دهد .

چه حیواناتی صحبت می کنند ؟

طوطی ها و مرغ های مینا غالبا با ما صحبت می کنند آنها معنی کلمات را

نمی فهمند بلکه تکرار می کنند .

موداری را که بین پاهای عقب و جلواش قرار دارد باز می کنند . این پرده مانند چترنجات است و سنجاب توسط آن می تواند پرواز کند .

دارند و قبل از خواب آن را می خورند و در طول زمستان برایشان کافی است و حیواناتی مانند قورباغه ها، وزغ ها، مارمولک ها، مارها، خفّاش ها، موش ها، جوجه تیغی، سنجاب ها ، خرسها ، پروانه ها و بعضی حشرات به خواب زمستانی فرو می روند .

می کردند و این معجزه سلیمان بود ، چنانکه سلیمان از تکلم هدهد خبر داد . (مجمع البیان ، جلد 4/214) . علامه طباطبایی ، اختصاص منطق به انسان را از باب

انصراف و کثرت استعمال دانسته و منطق الطیر را چنین معنی کرده است : عبارت از هر طریقی که مرغ ها به آن طریق مقاصد خود را با هم مبادله می کنند و تا آنجا که از تدبر در احوال حیوانات به دست آمده معلوم شده است که هر صنفی از اصناف حیوانات و یا لااقل هر نوعی ، صوت های ساده و بدون ترکیب دارند ، که در موارد خاصی که به هم برمی خورند و یا با هم هستند به کار می برند . و در ادامه با دلایلی که برشمرده است ، معنی منطق الطیر در این آیه را به معنای ظاهری آن ندانسته بلکه آن را دارای معنایی دقیق تر و وسیع تر دانسته است و گفته معلوم می شود که برای مرغان منطقی است که خدای سبحان علم آن را تنها به سلیمان علیه السلام داده بود . ( cترجمه تفسیر المیزان ، ج 15/496 به بعد ؛ المیزان ، جلد 15/382 به بعد) .

ص:270

منطق الطیر در عرفان و ادب فارسی جایگاه ویژه ای یافته است ، عطار نیشابوری با الهام از قرآن کتابی با همین نام منطق الطیر که مقامات طیور نیز گفته می شود نوشته و در آن مطالب عرفانی را با زبان شعر از زبان مرغان بازگو کرده است . به چند کاربرد این واژه در زبان فارسی بنگرید :

عطار گفته است :

ای به سرحد سبا سیر تو خوش *** با سلیمان منطق الطیر تو خوش

ختم شد بر تو چو بر خورشید نور*** منطق الطیر و مقامات طیور

(منطق الطیر ، صفحه 35 و 247)

خاقانی نیز گوید :

ز خاقانی این منطق الطیر بشنو *** که چون او معانی سرایی نیابی

(دیوان خاقانی ، صفحه 419)

ص:271

و مولوی در جواب خاقانی و قصیده منطق الطیر او گفته است :

منطق الطیران خاقانی صداست *** منطق الطیر سلیمانی کجاست

تو چه دانی بانگ مرغان را همی *** چون ندیدستی سلیمان را دَمی

(مثنوی معنوی ، جلد 2/459)

(این شتر در قیامت) آماده کند .

رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : «إنّ اللّهَ یُحِبُّ الرِّفْقَ و یُعینُ علَیهِ ، فإذا رَکِبْتُمُ الدَّوابَّ العُجْفَ فأنْزِلوها مَنازِلَها ، فأن کانتِ الأرضُ مُجْدِبَةً فانْجوا عَنها ، و إن کانت مُخْصِبةً

فأنْزِلُوها مَنازِلَها» (1)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : خداوند مدارا کردن را دوست دارد و بر انجام آن کمک می کند . پس ، هرگاه چارپایان لاغر را سوار شدید ، آنها را در منزلهایشان فرود آورید. اگر زمین خشک و بی گیاه بود باشتاب ازآن بگذرید و اگر سرسبز و پرعلف بود ، آنها را در آنجا استراحت دهید .

رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : «اِرْکَبوا هذهِ الدَّوابَّ سالِمَةً و اتَّدِعُوها سالِمَةً ، و لا تَتَّخِذوها

ص:273

کَراسِیَّ لأَِحادیثِکُمْ فِی الطُّرُقِ و الأْسْواقِ ، فَرُبَّ مَرْکوبَةٍ خَیْرٌ مِنْ راکِبِها وَ أکْثَرُ ذِکْرِ اللّه ِ تبارَکَ وَ تَعالی مِنْهُ» (1)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : چارپایان سالم را سوار شوید و آنها را سالم نگه دارید و آنها را کرسی خطابه و صحبت های خود در کوچه ها و بازارها نکنید ؛ زیرا بسا مرکوبی که از سواره اش بهتر است و بیشتر از او به یاد خدای تبارک و تعالی است .

رَسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : «لَوْ غُفِرَلَکُمْ ما تَأْتُونَ إلَی الْبَهائِم لَغُفِرَلَکُمْ کَثیرا»(2)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : اگر ستمی که به حیوانات می کنید بر شما بخشیده شود

ص:274

بسیاری از گناهان شما بخشوده شده است .

رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : «ألا تَتَّقِی اللّه َ فی هذهِ الْبَهیمَةِ الَّتی مَلّکَکَ اللّه ُ تَعالی إیّاها ؟! فَإِنّهُ شَکا إلَیّ أنّکَ تُجیعُهُ وَ تُدْئِبُهُ»(1)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : آیا درباره این بی زبانی که خداوند در اختیار تو گذاشته است از خدا نمی ترسی ؟ آن حیوان بی زبان از درد و رنجی که به او می رسانی نزد من شکایت کرد .

رَسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : «لَعَنَ اللّه ُ مَنْ مَثَّلَ بِالْحَیَوانِ »(2)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : نفرین خدا بر کسی که حیوانی را (زنده) مثله کند .

ص:275

رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : «الثّالِثُ مَلْعونٌ یَعنی عَلَی الدّابَّةِ » (1)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : سومین نفری که بر پشت ستورنشیندملعون است. (سه پشته نباید حیوان را سوار شد) .

رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : «للِدّابَّةِ عَلی صاحِبِها سِتُّ خِصالٍ : یَعْلِفُها إذا نَزَلَ ، وَ یَعْرِضُ عَلَیهَا الْماءَ إذا مَرَّ بِهِ ، و لا یَضْرِبُها إِلاّ عَلی حَقٍّ ، وَ لا یُحَمِّلُها ما لا تُطیقُ ، وَ لا یُکلِّفُها مِنَ السَّیرِ إلاّ طاقَتَها ، وَ لا یَقِفُ عَلَیْها فُواقا» . (2)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : حیوان شش حقّ به گردن صاحب خود دارد : هرگاه از آن

پیاده شد علفش دهد، هرگاه از آبی گذشت آن را آب دهد ، بی دلیل آن را نزند ،

ص:276

بیشتر از قدرتش آن را بار نکند ، بیشتر از توانش آن را راه نبرد و مدت زیادی روی آن درنگ نکند .

الإمامُ الباقرُ علیه السلام : «إِنَّ رَسولَ اللّه ِ صلی الله علیه و آله سَمِعَ رَجُلاً یَلْعَنُ بَعیرا ، فَقالَ صلی الله علیه و آله : اِرْجِعْ ، لا تَصْحَبْنا عَلی بَعیرٍ مَلْعونٍ» !(1)

امام باقر علیه السلام : پیامبر خدا صلی الله علیه و آله شنید که مردی شتر خود را نفرین می کند ، فرمود : برگرد ، با شتر نفرین شده همراه ما نیا .

فی حَدیثِ وَفاةِ أمیرِالْمؤمنینَ علیه السلام : «قالَتْ اُمُّ کُلثومٍ : ... ثُمَّ نَزَل إلَی الدّارِ ، وَ

کانَ فِی الدّارِ إوَزٌّ قَدْ اُهدِیَ إلی أخِی الْحُسَیْنِ علیه السلام ، فَلَمّا نَزَلَ خَرَجْنَ وَراءَهُ وَ رَفْرَفْنَ وَ صِحْنَ فی وَجْهِه ، وَ کانَ قَبْلَ تِلْکَ اللّیْلَةِ لَمْ یَصِحْنَ ... ثُمّ قالَ : یا بُنَیّةُ ، بِحَقّی

ص:277

عَلَیْکِ إلاّ ما أطْلَقْتِیهِ ؛ فَقَدْ حَبَسْتِ ما لَیْسَ لَهُ لِسانٌ وَ لا یَقْدِرُ عَلَی الْکَلامِ إذا جاعَ أوْ عَطِشَ ، فَأَطْعِمیهِ و اسْقیهِ وَ أِلاّ خَلِّی سَبیلَهُ یَأْکُلُ مِنْ حَشائشِ الأَرْضِ». (1)

درحدیث رحلت امیرالمؤمنین علیه السلام آمده است:ام کلثوم گفت: ... آن گاه امام علیه السلام به حیاط خانه رفت . در صحن خانه چند غاز بود که به برادرم حسین علیه السلام هدیه شده بود ، غازها دنبال امام علیه السلام به راه افتادند و بال می زدند و رو به روی ایشان فریاد می کردند . تا آن شب چنین سر و صدایی راه نینداخته بودند ... سپس امام فرمود :

دخترم ! به حقّی که مرا بر توست سوگند این حیوانات را آزاد کن . تو چیزی را نگه داشته ای که زبان ندارد و نمی تواند بگوید گرسنه است یا تشنه . یا آنها را آب و غذا بده یا آزادشان کن که از علف ها و سبزه های زمین بخورند .

ص:278

رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : «إنَّ الدَّابّةَ تقولُ : اللّهُمَّ ارْزُقنی مَلِیکَ صِدْقٍ : یُشْبِعُنی ، و یَسْقینی ، و لا یُحَمِّلُنی ما لا اُطیقُ» . (1)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : حیوانات می گویند : خدایا ! صاحب خوبی نصیب من کن ؛ کسی که مرا سیراب و غذا کند و بیش از توانم بر من بار ننهد .

«حَجَّ علیُ بنُ الحسینِ علیه السلام عَلی ناقَةٍ لَهُ أربَعینَ حِجّةً ؛ فَما قَرَعَهابِسَوْطٍ».(1)

علی بن حسین علیه السلام چهل بار با شتر خود به حج رفت و یک تازیانه بر آن نزد .

رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : «اِضْرِبوها عَلَی النِّفارِ ، وَ لا تَضْربوها عَلَی الْعِثارِ» .(2)

پیامبرخدا صلی الله علیه و آله : حیوان رابرای چموشی وسرکشی کردن بزنید،امابرای لغزیدن

و به سر درآمدن نزنید .

رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله « وَ قَدْ مَرَّ صلی الله علیه و آله بحِمارٍ قَدْ وُسِمَ فی وَجهِه : أَمابَلَغَکُم أَنّی لَعَنْتُ مَنْ وَسَمَ الْبَهیمَةَ فی وَجْهِها أو ضَرَبَها فی وَجْهِها» ؟! (3)

ص:280

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله الاغی را دید که صورتش را داغ کرده اند ، فرمود : مگر نشنیده اید که من نفرین کرده ام آن کسی را که صورت حیوان را داغ کند یا بر چهره اش تازیانه زند ؟

بست و به وسیله آن از چاه آب کشید (و به آن حیوان داد)؛ پس خداوند گناهان او را به سبب این کار آمرزید .

رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : «رأیتُ فی النّارِ صاحِبةَ الهِرّةِ تَنْهَشُها مُقْبِلَةً و مُدْبِرَةً ، کانت أو ثَقَتْها فلَم تکُن تُطعِمُها و لَم تُرْسِلْها تأکُلُ مِن خِشاشِ الأرضِ» (1)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : در دوزخ زنی را دیدم که گربه اش از هر طرف او را گاز می گرفت؛ علتش این بود که (در دنیا) آن حیوان را بسته بود و نه غذایش می داد و نه آزادش می کرد که خودش حیوانی را شکار کند .

کشتن به ناحق حیوانات

رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : «ما مِن دابَّةٍ طائرٍ و لا غَیرِه یُقْتَلُ بغَیرِ الحقِّ إلاّ

ص:283

ستُخاصِمُهُ یَومَ القِیامَةِ» . (1)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : هرحیوانی پرنده یا جزآن که به ناحق کشته شود در روز قیامت از قاتل خود شکایت خواهد کرد .

رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : «مَن قَتلَ عُصْفورا عَبَثا عَجَّ إلَی اللّه ِ یَومَ القِیامَةِ مِنهُ ، یقولُ : یا رَبِّ ، إنّ فُلانا قَتلَنی عَبَثا و لَم یَقتُلْنی لِمَنفَعَةٍ» . (2)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : هرکس گنجشکی را بی سبب بکشد آن گنجشک در روز قیامت از او به درگاه خدا بنالد و بگوید : پروردگار من ! فلانی مرا نه برای استفاده که بی سبب کشت .

ص:284

رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : «مَن قَتلَ عُصْفورا بغَیرِ حقِّه سألَهُ اللّه ُ تعالی عنهُ یَومَ

القِیامَةِ . قالوا : و ما حقُّهُ ؟ قالَ : یَذبَحُهُ ذَبْحا و لا یَأخُذُ بِعُنُقِه فیَقْطَعُهُ» . (1)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : هرکس گنجشکی را ، بدون رعایت حق آن بکشد ، خدای تعالی در روز قیامت از او بازخواست کن . عرض شد : حق گنجشک چیست ؟ فرمود : این که او را ذبح کند ، نه اینکه گردنش را بکند .

ابنُ عبّاسٍ : «نَهی [رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله ] عن قَتلِ کُلِّ ذی رُوحٍ إلاّ أنْ یُؤذی» . (2)

ابن عبّاس : [رسول اللّه صلی الله علیه و آله ] از کشتن هر جانداری نهی فرمود ، مگر آن که آزار برساند .

ص:285

تمرکز پرتوهای نوری دریافت شده از محیط اطراف ، تصاویر مشابهی را از اشیا و مناظر پیرامون خلق کنند .

امروزه می دانیم که فرآیند انتخاب طبیعی (natural selection) دست کم 10 سیستم بینایی گوناگون را در سلسله جانوران به وجود آورده است که هریک به عنوان سیستم مناسبی برای رفع نیازهای خاص صاحب خویش در زیستگاههای مختلف ، در طول روند تکامل موجودات زنده توسعه یافته است .

همچنان که زیست شناسان تصریح می کنند ، در واقع «چشم» در گونه های زنده مختلف این سیاره ، برای تأمین نیازهای گوناگونی سازش یافته است ، به طوری که دیدن در شب یا روز ، مشاهده فاصله نزدیک یا دور یا داشتن میدان بینایی باریک یا پهن ، از جمله ویژگی هایی است ک برحسب نوع جانور و

زیستگاهش متفاوت است و از این رو ، هر چشم با سیستم خاص خود برای

ص:287

صاحب ویژه ای تکامل و توسعه پیدا کرده است . با وجود این ، تمامی این سیستم های بینایی در جانوران مختلف ، نور را از محیط اطراف دریافت می کنند و از پرتوهای نوری به دست آمده برای تولید تصویر مشابهی از اطراف در مغز جانور موردنظر بهره می گیرند و امکان مشاهده و دیدن دنیا را فراهم می آورند . این سیستم ها بسیار پیشرفته تر از فن آوری های تصویربرداری است که انسان به روش های گوناگون تولید کرده و دانشمندان بر این باورند که سیستم های بینایی در جهان زنده ، بسیار کارآمدتر ، نیرومندتر ، اغلب ساده تر و به طور کلی برازنده تر از انواع مصنوعی و انسان ساخت آن است .

سیستم های بینایی در جهان جانوران ، به طور کلی شامل دو نوع عمده و

اصلی است : نخست چشم های نوع «دوربینی» که از یک عدسی منفرد برای متمرکز کردن تصاویر اطراف روی پرده شبکیه استفاده می کنند و نوع دیگر ،

ص:288

«چشم های مرکب» هستند که ترکیبی از چشم های منفرد به شمار می روند و از عدسی های فراوانی برخوردارند که تعداد آنها در برخی موارد به هزاران عدد نیز می رسد .

جانوران صاحب چشم دوربینی، از روش های مختلفی برای متمرکز ساختن عدسی به منظور مشاهده اشیای موجود در فواصل گوناگون بهره می گیرند . انسان ها و پرندگان دارای عضلات تخصصی شده ای هستند که میزان تحدب و تقعر یا به بیان دیگر ، میزان انحنای عدسی چشم را تغییر می دهد . به همین ترتیب ، این عدسی منفرد در چشم اختاپوس ها دارای لایه هایی مانند پیاز است که

خواص نوری هرکدام اندکی با دیگری متفاوت است و این ساختار ویژه ، به متمرکز ساختن دقیق پرتوهای نور و حتی ارائه یک میدان دید وسیع و پهن به این جانور کمک فراوانی می کند . در نهنگ ها ، محفظه پشت عدسی از مایع خاصی پر و خالی می شود و این مایع سبب حرکت عدسی و کاهش یا

ص:289

افزایش فاصله آن با شبکیه چشم می شود .

این در حالی است که در دوزیستان ، ماهیچه ویژه ای در چشم وجود دارد که عدسی چشمی را به عقب یا جلو حرکت می دهد و امکان تغییر فاصله لنز با شبکیه را با بهره گیری از این روش ایجاد کرد .

و به این ترتیب ، فاصله کانونی و نیز میدان دید را به طور مناسبی تغییر دهند . این نوع عدسی ها برای استفاده در ساختار دوربین های عکاسی یا تصویربرداری از داخل بدن مفید و قابل استفاده هستند .

مهندسان همچنین سرگرم تحقیق و بررسی روی طرح ساخت شبکیه سنتزی هستند و توسعه و تکمیل شبکیه مصنوعی می تواند تحولی در پیوند این قسمت

حیاتی از سیستم بینایی در انسان ها به وجود آورد . البته دستیابی به این هدف با چالش بزرگی روبه روست ، زیرا بیشتر شبکیه های چشم در طبیعت ، خمیده و دارای انحناء هستند ، اما بخش مشابهی که توسط انسان ساخته و در ساختار دوربین های عکاسی استفاده شده است ، اغلب ساختمانی مسطح و سخت دارند و فاقد انحنای موردنظر هستند .

«لوک لی» همچنین تصریح می کند : دانشمندانی که در این عرصه مشغول کار

ص:291

و تلاشند ، هنوز به دانش فنی لازم برای سرهم بندی اجزای مصنوعی مختلف روی یکدیگر و ایجاد یک سیستم کامل به عنوان «چشم مصنوعی» دست نیافته اند ، زیرا این امر با پیچیدگی ها و دشواری های فراوانی روبه روست .

نیم نگاهی به اطراف

تحقیقات و پژوهش ها به سرعت در زمینه ساخت اجزای منفرد مختلف در ساختار چشم ، در حال پیشرفت و توسعه است و در این راه ، از عدسی ها و دیگر اجزای چشم جانوران گوناگون از جمله حشرات و بندپایان به عنوان الگوهای طبیعی الهام گرفته می شود .

این قبیل عدسی ها در چشم حشرات ، بخشی از یک واحد تصویرسازی موسوم به «اوماتیدی» است که هریک بخشی از یک تصویر خاص را فراهم می کنند و در مجموع ، امکان تصویرسازی از یک شی ء یا محیط پیرامون جانور

ص:292

را به وجود می آورند . «اوماتیدی» از ویژگی های قابل توجهی برخوردار است ؛ به طوری که می تواند سیگنال ها و پیام های دیداری خویش را بی درنگ و با سرعت زیاد ارسال کند و امکان ردیابی یک حرکت سریع را در محیط اطراف برای جانور

فراهم آورد و برای مثال به هنگام بروز یک تهدید ، به جانور امکان پرواز به هنگام و دور شدن از خطر را ارائه کند .

«لی» و همکارانش در دانشگاه برکلی آمریکا موفق به ساخت «اوماتیدی»هایی مصنوعی شده اند که هرکدام متشکل از یک عدسی کوچک ، مرتبط با یک سیستم ویژه جمع آوری سیگنال های تولیدی هستند و با آرایش دادن آنها به طور دلخواه، می توان حتی یک میدان دید 360 درجه ای را به طور مصنوعی ایجاد کرد .

در واقع ، ابعاد کل این سیستم را حتی می توان کوچک تر از یک دانه قرص ویتامین طراحی کرکد و با بلعیدن آن ، دوربینی را برای تصویربرداری از محیط

ص:293

داخلی بدن روانه سیستم گوارش کرد و بدون ظهور عوارض جانبی نامطلوب ، عملیات عکسبرداری از اندام های داخلی را با موفقیت انجام داد .

به گفته مهندسان بویژه پیشتازان عرصه نانوتکنولوژی ، جهان زنده سرشار از الگوهای پیچیده ، کارآمد و شگفت انگیزی است که مشاهده دقیق و الهام گیری از آنها می تواند راهگشای افق های جدیدی در عرصه های گوناگون علمی و تکنولوژی باشد و برای حرکت و پیشرفت در مسیر مناسب توسعه علمی، فقط کافی است کمی بهتر به محیط اطراف خود بنگریم و در آن تأمل کنیم .(1)

ص:294

مترجم : تقی متّقی، ناشر : بوستان کتاب قم ، چاپ اول 80 ، انتشارات : دفتر تبلیغات اسلامی قم سال 80

8- پیام قرآن،جلد2،نوشته آیة اللّه مکارم شیرازی،ناشر:مدرسه الامام علی بن ابیطالب (ع) ، نوبت و سال چاپ : 1375

9- ارتباط در دنیای جانوران ، جلد 1 ، مترجم : جمیله قراباقی ، نوبت چاپ : اول 81 ، انتشارات : جزیل

10- هزار و یک پرسش حیوانات ، ترجمه : رضوان دزفولی ، چاپ هشتم : سال 82 ، نشر افق

11- روزنامه همشهری، آذر1384 به نقل ازنشریه «ساینس»، نوامبر2005 .

ص:296

«گوسفند» موضوع قضات حضرت داوود علیه السلام ... 29

4 گوساله... 35

پذیرایی با «گوساله فربه» نشانه سخاوت حضرت ابراهیم علیه السلام ... 35

گوساله پرستی... 37

5 گاو... 43

ذبح «گاو» به عنوان وسیله ای برای کشف جرم وامتحان بنی اسرائیل... 43

6 شتر... 47

ص:298

عجایب استثنایی شتر... 50

دسته بندی چهارگانه حیوانات در قرآن... 55

توضیحات دسته بندی حیوانات... 56

بی مهرگان... 56

مرجان ها... 56

کارمرجان ها... 57

نرم تنان... 58

ص:299

چگونگی عمل تشکیل مروارید... 59

بندپایان... 60

حشرات... 61

تقسیم بندی هشتگانه حشرات در قرآن کریم... 61

7 عنکبوت... 63

عجایب عنکبوت ها... 64

خانه عنکبوت از نظر قرآن... 65

ص:300

فواید عنکبوت ها... 66

آیا عنکبوت آبی هم وجود دارد ؟... 66

8 ملخ... 69

آفرینش ملخ از زبان نهج البلاغه... 71

9 شپش... 75

10 موریانه... 79

راز معماری موریانه ها... 80

ص:301

موریانه و داستان سلیمان نبی... 81

شگفتی های دنیای موریانه ها... 83

کار مأمورین پلیس موریانه ها چیست ؟... 84

شهر موریانه ها و همکاری دربین آنها چگونه است ؟... 85

11 مورچه... 89

زندگی مورچه ها از زبان نهج البلاغه... 90

داستان سلیمان و مورچه... 90

ص:302

پیام رسانی مورچه ها چگونه است ؟... 93

12 پروانه... 97

راز لکه هایی که روی بال پروانه هاست... 98

چرخه زندگی پروانه... 99

13 زنبور عسل... 103

زنبور عسل و قرآن... 104

شکل هندسی کندوها... 106

ص:303

شکل مقاوم کندوها... 107

تمدّن عجیب زنبوران... 108

عسل ماده شفابخش... 109

ارزش غذایی عسل... 110

فواید عسل... 111

تهیه پادزهر از زنبور... 113

خدمات دیگر زنبور عسل... 113

ص:304

بارور ساختن گل ها توسط زنبور عسل... 114

ساختمان جسمانی زنبور عسل... 115

حرکات زنبور عسل و مفاهیم آن... 116

جهت وزش باد و حرکت زنبورها... 117

زنبورها زمستان به کجا می روند ؟... 117

حدیثی از امام جعفرصادق درباره زنبورعسل... 118

14 مگس... 121

ص:305

زندگی مگس... 123

15 پشه... 127

عجایب خلقت پشه... 129

حدیثی از امام جعفرصادق علیه السلام درباره آفرینش پشه... 131

بیان نهج البلاغه در عظمت خلقت پشه... 131

زندگی انگلی پشه... 132

چشم تلسکوپی حشرات... 133

ص:306

حشرات چگونه تنفس می کنند ؟... 134

مهره داران... 137

16 ماهیان در آیات قرآن... 139

کدام حیوان از حباب لانه می سازد ؟... 139

کدام ماهی نوزادش را دردهانش پناه می دهد؟... 140

رنگ ها علائم اخطار دهنده... 141

آیا ماهی ها زیر آب تنفس می کنند ؟... 142

ص:307

آیا ماهی ها الکتریسیته تولید می کنند ؟... 143

آیا «ماهی پرنده» وجود دارد ؟... 143

کدام حیوان ها در پرده ای از دود ناپدید می شوند ؟... 144

پستاندار دریایی... 144

اسب دریایی چه نوع حیوانی است ؟... 145

دوزیستان... 145

کدام حیوان تخم هایش را برپشت خود حمل می کند ؟... 146

ص:308

17 خزندگان (مارها)... 149

مار زنگی چگونه در تاریکی شکار خود را پیدا می کند ؟... 150

اژدها (مار بزرگ)... 153

داستان حضرت موسی و مار... 154

طول بلندترین مارجهان چه قدراست ؟... 155

مارها چگونه حرکت می کنند ؟... 156

18 طیور (هُدْهُدْ)... 159

ص:309

گفتار پرندگان در قرآن... 159

19 کلاغ... 163

آیا حیوانی مانند کلاغ سیاه مفید است ؟... 164

20 سَلْوی (بلدرچین)... 167

شگفتی آفرینش پرندگان از زبان نهج البلاغه... 167

مهاجرت پرندگان... 168

چراپرندگان بیشتر به شکل V پروازمی کنند... 169

ص:310

فن پیچیده پرواز در پرندگان... 170

شگفتی آفرینش طاووس از زبان علی بن ابیطالب علیه السلام ... 172

شگفتی رنگ آمیزی پرهای طاووس... 173

21 و 22 جوارح (سگ و یوزپلنگ)... 177

سگ... 178

حکم ظرفی که سگ لیس زده است ؟... 180

بررسی رفتار حیوانات اهلی... 180

ص:311

برقراری ارتباط در حیوانات... 181

انواع آوای هشدار دهنده در حیوانات... 182

کدام حیوان سدّ می سازد ؟... 185

23 خوک... 189

دلایل حرمت خوردن گوشت خوک... 189

زیان های معنوی و اخلاقی خوردن گوشت خوک... 192

24 گرگ... 197

ص:312

صحنه سازی حمله «گرگ» به یوسف علیه السلام توسط برادرانش... 198

25 شیر... 203

26 الاغ... 207

قاطر (استر)... 208

27 اسب... 213

«اسب های ممتاز» وسیله آزمایش تربیت انسان... 214

28 فیل... 217

ص:313

قدرت نمایی عجیب خداوند کعبه... 217

چرا فیل ها گوش های بسیار بزرگی دارند ؟... 218

29 اَبابیل... 221

داستان اصحاب فیل... 221

30 میمون (بوزینه ، شامپانزه)... 231

زندگی گروهی میمون ها... 232

زبان ارتباطی میمون ها... 232

ص:314

خوردن گوشت چه حیواناتی حرام است ؟... 235

آیا خوردن حیوان خفه شده حلال است ؟... 235

اَلْمَوْقُوذَة... 235

اَلْمُتَرَدِّیَة... 236

اَلنَّطیحَة... 236

اَلسَّبُع... 236

گوشت مَیْتَة... 237

ص:315

نماز خواندن برپوستِ حیوانات حرام گوشت... 237

چهارپایان و منافع آنها... 237

آیا حیوانات وحشی دارای عاطفه هستند ؟... 239

آیاحیوانات هم رستاخیزدارند ؟... 240

آیااگر حیوانات رستاخیزدارند،تکلیف هم دارند؟... 245

حیوانات حلال گوشت و حرام گوشت در قرآن... 249

آیا حیوانات نیز فهم دارند ؟... 250

ص:316

تعداد حیوانات ، حشرات و پرندگان... 251

حیوانات مظهر چه چیزهایی هستند ؟... 252

پستانداران... 253

هوش سرشار حیوانات... 253

رام شدن حیوانات... 255

کدام پرنده لانه خود را می دوزد ؟... 256

کدام حیوان خانه اش را باخود حمل می کند ؟... 257

ص:317

کدام پرنده خانه خود را رنگ می زند ؟... 257

کدام پرنده دشمن خود را فریب می دهد ؟... 258

خفّاش از زبان قرآن ناطق علی بن ابیطالب علیه السلام ... 259

هزارپایان و صدپایان چند پا دارند ؟... 262

آفتاب پرست چه رنگی است ؟... 262

بلندترین حیوان جهان کدام است ؟... 262

عمر کدام حیوان بیشتر است ؟... 263

ص:318

سرعت تیزپروازترین حیوان چه قدر است ؟... 263

کدام حیوان سریع تر از حیوانات دیگر می دود ؟... 263

آیا بزرگ ترین پرنده جهان پرواز می کند ؟... 263

کدام پرنده بلندترین بال را دارد ؟... 264

اندازه کوچک ترین پرنده جهان چقدر است ؟... 264

پرندگان تا چه مسافتی مهاجرت می کنند ؟... 264

پرندگان تا چه ارتفاعی پرواز می کنند ؟... 264

ص:319

طول بلندترین مار جهان چقدر است ؟... 265

کدام حیوان بلندترین دماغ را دارد ؟... 265

کدام پرنده می تواند به عقب پرواز کند ؟... 266

چه حیواناتی صحبت می کنند ؟... 266

سنجاب ها چگونه پرواز می کنند ؟... 266

کدام پرنده با ابزار شکار می کند ؟... 267

چرا حیوانات به خواب زمستانی فرومی روند؟... 267

ص:320

کدام حیوان تقسیم می شود ؟... 268

زبان حیوانات یا منطق الطّیر... 269

حقوق حیوانات از دیدگاه احادیث... 272

زدن حیوانات... 279

ثواب مهربانی با حیوانات... 281

کیفر آزار دادن حیوانات... 282

کشتن به ناحق حیوانات... 283

ص:321

نهی از به جان هم انداختن حیوانات... 286

سیستم بینایی در حیوانات... 286

شبکه مصنوعی... 290

نیم نگاهی به اطراف... 292

فهرست منابع و مآخذ... 295

ص:322